Obraz0

xc RECEPCJA TWÓRCZOŚCI

Osobisty dramat Mochnackiego jako polityka i człowieka, złożoność przyczyn jego politycznej klęski, barwne życie pełne wzlotów i upadków — stanowiły świetny materiał ilustracyjny dla rozważań o współczesnej kondycji narodu w okresie rządów komunistycznych. Dlatego chętnie w teatrze grywano sztuki z udziałem postaci Mochnackiego i równie chętnie poświęcano mu eseje. Tak więc Mochnacki — krytyk, pomimo wielu znaczących publikacji w tym okresie, nadal pozostawał na dalszym planie.

Ważne ogniwo łączące wczesną fazę refleksji naukowej na obszarze dociekań stricte estetycznych (Piotr Bańkowski, Henryk Życzyński) z badaniami najnowszymi stanowi obszerne studium Hildegardy Schroeder powstałe w ramach prac Instytutu Wschodniej Europy Uniwersytetu Berlińskiego Studien uber Maurycy Mochnacki mit besonderer Beruck-sichtigung des Deutschen Einflusses (Berlin 1953). Książka przeznaczona przede wszystkim dla czytelnika niemieckiego kręgu językowego prezentuje w porządku chronologicznym twórczość estetyczną i krytyczną Mochnackiego do 1830 roku oraz — zgodnie z tytułem i dotychczasową tradycją badawczą — akcentuje wpływ niemieckich idei filozoficznych na poglądy polskiego teoretyka romantyzmu. Dostrzegając wielką rolę autora Myśli o literaturze polskiej w rozwoju polskiego romantyzmu, autorka dąży również do określenia jego miejsca w europejskim procesie narodzin nowej epoki. W zakończeniu monografii pisze: „W naszych rozważaniach próbowaliśmy ukazać, że polski romantyzm nie istniał li tylko dla siebie, ale pozostawał w żywym związku z tymi samymi ideami w innych krajach, przede wszystkim w Niemczech” (s. 165).

Ale wspomniane rozważania zdeterminowane zostały przeświadczeniem o wtórnym charakterze poglądów Mochnackiego względem niemieckich prawodawców romantyzmu. W rezultacie otrzymaliśmy tylko niezmiernie pożyteczny, najpełniejszy dotąd rejestr wpływów oraz streszczenie estetycznych zapatrywań polskiego krytyka.

Aniela Kowalska w popularnej pracy Mochnacki i Lelewel, współtwórcy życia umysłowego Warszawy i kraju 1825—1830 (Warszawa 1971) skupiła uwagę na sylwetce dziennikarza i inteligenta, przedstawiciela wykrystalizowanej już w latach dwudziestych XIX wieku formacji społecznej o specyficznym w ówczesnej rzeczywistości polskiej znaczeniu. Dotknęła przy tym wielu problemów szczegółowych z zakresu krytyki literackiej, filozofii i estetyki, ale wnikliwej analizy problematyki estetycznej i filozoficznej, ponownie ze szczególnym uwzględnieniem inspiracji niemieckich, dokonała dopiero tłumaczka dzieł niemieckich filozofów Krystyna Krzemień-Ojak w obszernej monografii Maurycy Mochnacki. Program kulturalny i myśl krytycznoliteracka (Warszawa 1975). Dokładna penetracja źródeł inspiracji filozoficznych posłużyła tym razem przedstawieniu Mochnackiego jako twórcy nowożytnej świadomości narodu (wcześniej tym tematem zajmował się Jerzy Szacki) i nowoczesnej koncepcji narodowej kultury. Autorka dowiodła, że krytyk nie tylko przejmował wątki z pism Madame de Stael, Augusta Wilhelma i Friedricha Schleglów, Schellinga, Novalisa, Schuberta i Jean Paula Richtera, ale i twórczo je wyzyskiwał oraz wzbogacał własną refleksją epistemologiczną. Mochnacki zmierzał do stworzenia programu narodowej literatury i kultury zintegrowanego z nowoczesną myślą europejską przy uwzględnieniu pełnej odrębności etnicznej Polaków. W tej to perspektywie Krzemień-Ojak analizowała estetyczne wypowiedzi pisarza, koncentrując uwagę na tworzeniu przezeń nowego języka krytycznego i nowego — poprzez teorię narodowości — sposobu opisu literatury. Badaczka znakomicie uchwyciła specyficzne wartości „osobliwego” dzieła O literaturze polskiej w wieku dziewiętnastym, ujmowanego zazwyczaj jako podsumowanie bądź kompilacja wcześniejszego dorobku krytyka; rozprawa Mochnackiego