obraz3

68 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej

Dzieje obyczajów i strojów również pokazują zarówno zmiany formy rytuału, jak i udział rytuału w zmianach instytucjonalnych (Bremmer iRoodenburg, 1991; Elias, 1939/1978, 1939/1982, 1969/1983; Kas-son, 1990; Kozioł, 1992). Rewolucja społeczna w Ameryce, pozostająca w pamięci jako „lata sześćdziesiąte”, w istotny sposób zaznaczyła się poprzez zmiany w sposobie autoprezentacji, stosunkach społecznych i postawach, a także zmiany kodów wyrażania szacunku, autorytetu i ładu (np. Cmiel, 1994).

Po trzecie, rewolucjom towarzyszą zawsze próby usunięcia rytuałów starego reżimu i ustanowienia - odpowiednich do nowego ładu społecznego - nowych rytuałów. Durkheim (1912/1990, np. s. 407-411) omawia to zwięźle, sięgając po przykłady z rewolucji francuskiej (por. Ozouf, 1976/1988), W tym przypadku nowe kalendarze, święta, święci, posągi, formy powitań, godła osobiste oraz nowe formy zgromadzeń stały się integralną częścią nowych form sprawowania władzy. Zei (1995) przedstawił sposób, w jaki formy symboliczne oznaczające władzę - monety, flagi, nazwy ulic, posągi - zmieniały się wraz ze zmianami rządów w Słowenii w ciągu XX wieku; w rozdziale 10 swej pracy omawia to samo zagadnienie w odniesieniu do różnych społeczeństw w ciągu dziejów. Jak zauważa Geertz (1977; zob. również Shils, 1975), takie formy rytualne nie tylko towarzyszą władzy i jej sile, czy też ją charakteryzują, lecz również ją ustanawiają. Zatem zmianie władzy musi towarzyszyć zmiana rytuału.

Po czwarte, z namysłu nad stosunkami społecznymi i życiem rodzinnym wynika, że wraz ze zmianami pomniejszych przypadków ładu społecznego zmieniają się również rytualne formy stosunków (Bossard i Boli, 1950; Cheal, 1988; Reiss, 1981; Rosenthal i Marshall, 1988; Sigman, 1991). Tak jak związek między rodzicem i dzieckiem ulega zmianom w zależności od różnicy wieku, pozycji społecznej i statusu ekonomicznego, także zmieniają się formy komunikacji, służące utrzymaniu tego związku. Gdy znajomi zostają przyjaciółmi, gdy pogłębiają się i zacieśniają zwykłe przyjaźnie, gdy rodzą się i rozwijają romanse, a potem stają się dojrzałymi związkami lub odchodzą w zapomnienie - wszystko to odbywa się z użyciem odpowiednich rytualnych form komunikacji.

Z czym mamy tutaj do czynienia? Z dwoma zagadnieniami, ważnymi i w pewnym sensie oczywistymi, zawsze jednak subtelnymi i zawiłymi. Po pierwsze, rytuał i ład społeczny nie są tym samym; muszą być w pewnym stopniu niezależne, w innym razie bowiem nie moglibyśmy stwierdzić istniejącego między nimi związku, co bez wątpienia czynimy, gdy stwierdzamy, że rytuał stanowi symboliczną ekspresję ładu społecznego. Istnieje wtedy logiczna możliwość (lub jej brak) zmiany rytuału - o ile obie sfery nie są identyczne - niezależnie od związane-

go z nim ładu społecznego; w rzeczy samej historia dostarcza wielu lego przykładów.

Po drugie, związek między rytuałem a ładem społecznym jest zwykle tak ścisły że obecność rytuału uważano często za potwierdzenie istnienia ładu społecznego. Członek Klanu Kangura to ten, kto czyni lak jak członek Klanu Kangura. Królową uważa się za osobę wyjątkową, ponieważ traktuje się ją jako taką. Ludzie, którzy oczekują, że zostaną przedstawieni, odwracają wzrok i pochylają głowy, sygnalizując w ten sposób, że są członkami grupy o niższym statusie. I tak dalej. Ów związek między rytuałem a ładem społecznym ma szczególny charakter. Nie jest jasne, czy rytuał wyraża ład społeczny, ustanawia go, czy też zarazem i to, i to (por. Bell, 1992). Geertz (1980) i Goffman (1976) twierdzą, że te dwie sfery zazębiają się; Carey (1988) zgadza się z nimi, niemniej uważa, że - z wyjątkiem szczególnych przypadków - jest to zbytnie uogólnienie. Być może najlepszym rozwiązaniem tej kwestii, w myśl Burke’a (1961/1970,1966,1989), jest po prostu stwierdzenie, ze rytuał pozostaje środkiem zaprowadzania ładu społecznego. Że stanowi jeden ze sposobów stanowienia owego ładu.

Powstała tendencja do ujmowania rytuału jako czegoś szczególnie irwałego. Może się mianowicie wydawać, że skoro rytuał pozostaje środkiem stanowienia ładu społecznego, to musi być czymś odrębnym i trwałym, byłby więc raczej siłą trwałości, a nie zmiany społecznej. Jednakże, niekoniecznie musi tak być.

Rzeczywistych społeczeństw nie da się ująć w kategoriach odrębnego, trwałego ładu, stanowią one bowiem kompleks złożonych, wzajem wymieszanych, nieuporządkowanych systemów. W takim pomieszaniu każdy pomniejszy model ładu posiada własne formy rytualne. Dyfuzja owych form stanowi jeden z głównych mechanizmów zmiany społecznej: weźmy choćby reformację czy odrodzenie, albo też zmiany formy komunikacji, mające swój udział w rewolucji naukowej, ustanowienie prawodawczych form władzy, rozpowszechnianie się organizacji mano rzowej w biznesie, wykształconych kręgów społecznych, kompute-i ów i elektronicznego przesyłu informacji. W takim modelu społeczeń-m wa - przypominającym raczej mieszaninę niż system - rytuał stanowi narzędzie zmiany społecznej właśnie dlatego, że wiąże się z ładem \p<tłocznym. W konstytucji Stanów Zjednoczonych - na przykład - zakazano posługiwania się tytułami szlacheckimi, ustanowiono nowy f.ystem miar, aby odciąć się od brytyjskiego systemu królewskiego; równio/ na inne sposoby wykorzystano moc rytuału do wprowadzenia nowego ładu społecznego.

Zainteresowanie udziałem rytuału w zmianie społecznej wiąże się z myśleniem w kategoriach historycznych o świadectwach historycz-