obraz1

M4 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej

wiem z wyjątkowego połączenia tego, co materialne, z tym, co idealne. Światy wyobrażone - uświęcone przez grupę, przedstawione w postaci materialnej czy rytualnej - stają się rzeczywiste. Nie chodzi tu o wykorzystanie materialności dla uwiarygodnienia symboli; w formie materialnej ważne jest to, że ma ona charakter symboliczny, że nawiązuje do idei, a tym, co ją urzeczywistnia w tym świecie, jest świat idealny.

6.9 ODNIESIENIA W PRZÓD I WSTECZ

Rytuały pozostają stale dwojako zorientowane: niejako wstecz, na ład społeczny i kulturę, w których rytuał jest zakorzeniony, oraz w przód -na ludzi wykonujących rytuał oraz tych, z którymi ci ludzie chcą współdziałać. Odniesienie wstecz ma charakter symboliczny i nadaje rytuałowi znaczenie; odniesienie w przód ma charakter bardziej wskazujący, wciela też realizowane społeczne znaczenie rytuału. Warto zauważyć, że połączenie obu odniesień - wstecz i w przód - w teraźniejszości może wymagać użycia trybu łączącego, co podkreśla Turner i jego szkoła (np. TUrner, 1969/1977,1982a, 1982b; MacAloon, 1984b).

Badacze rytuału tradycyjnie wskazują na odniesienie wstecz; uważają, że rytuał pozostaje poza czasem, w przestrzeni świętej, że stanowi sferę, w której zawieszone zostają reguły doświadczane w tym świecie itd. Stanowisko to prowadzi takich uczonych, jak Bloch (1989), do pomniejszenia roli rytuału: odmówienie uczestnictwa w tym świecie utożsamia się z brakiem odniesienia do tego świata, stąd uważa się, że rytuał dotyczy innego porządku, jest chory i niebezpieczny. Etologom (jak zauważa Goffman, 1976; zob. 4.1) zawdzięczamy spostrzeżenie, że rytuał stanowi również formę komunikacji, służącą wyrażeniu pozycji oraz orientacji w aktualnej i wciąż zmieniającej się sytuacji społecznej. Bez uwzględnienia tego wymiaru, nie jesteśmy w stanie w pełni zrozumieć, czym jest rytuał i na czym polega jego działanie.

Rytuał dotyczy zatem zarówno miejsca w porządku kosmicznym, jak i pozycji w zwykłym życiu. Za pomocą tych dwóch odmiennych logik - symbolu i indeksu - umieszcza uczestników w pewnej stałej strukturze: przeszłości i przyszłości, źródeł i celów, znaczeń względnie trwałych i bardziej zmiennych. Innymi słowy, rytuał jest środkiem komunikacji, który służy jednoczeniu tego, co idealne, z tym, co materialne, tego, co ogólne, z tym, co szczególne, kosmosu z codziennością, przeszłości z przyszłością, struktur historii ze zdarzeniami życia jednostki.

6.10 KWESTIA ŚWIADKA I WIDZA, RYTUAŁU I WIDOWISKA

W pewnym momencie, wraz ze złożonością życia w XX wieku w Europie i Ameryce, pojawił się brak zaufania do widowiska, a także obawa, że coraz bardziej staje się ono cechą charakterystyczną dla naszego świata. Jak zauważa MacAloon (1984a), dawniejsza myśl amerykańska nie miała o widowisku tak złego mniemania, jednak w XX wieku do żadnego innego zjawiska nie podchodzi się z taką nieufnością. Widowisko polityczne podejrzewa się o faszyzm; widowiska sportowe są wielkie dla samej wielkości; widowiskowy film może odnieść powszechny sukces, jednakże jest zbyt pretensjonalny, by uznać go za dobrą sztukę; jeżeli robię z siebie widowisko, mam powody czuć się zażenowany.

Upowszechnianie się widowiska jedni uznają za świadectwo dewa-Inacji wartości (np. Boorstin, 1961), inni zaś - za przełomową strategię (np. Debord, 1998). Dyskusje na temat pożądanych lub zgubnych funkcji mass mediów skupiają się na zagadnieniu, czy służą one komunikacji, czy widowisku. Lazarsfeld (1940), a także rodzice i nauczyciele, odróżniają media wymagające widzów lub słuchaczy - radio, telewizję i film - od mediów posługujących się słowem pisanym; nie mają zaufania do pierwszych, preferują natomiast te drugie.

Rola świadka przypisana została rytuałom, składa się zatem na formę uczestnictwa. Podczas ślubu - na przykład - muszą być obecni świadkowie. Co się jednak dzieje, gdy rytuał ma swych widzów, których nie uważa się jednak za świadków? Czy występuje tu jakaś istotna różnica? Czy oglądanie należy bezwzględnie przeciwstawić uczestnictwu? (Izy uczestnictwo jest warunkiem niezbędnym dla uzyskania pożądanych efektów? Czy obecność obserwatorów zmienia rytuał w widowisko, a tym samym uzasadnia podejrzliwość, czy widowisko ma jedynie wygląd rytuału, stanowiąc w istocie rodzaj chwytu o charakterze społecznym, użytego prawdopodobnie w złych celach?

Przede wszystkim musimy pamiętać, że oglądanie jest rodzajem uczestnictwa. Wykazuje wprawdzie pewne ograniczenia: gdy uczestnictwo ogranicza się jedynie do oglądania, wówczas znaczenie rytuału będzie prawdopodobnie nietrwałe, a jego skuteczność niewielka. Oglą-(Innie może być przejawem innych form uczestnictwa, może zachęcać oglądających do włączenia się w świętowanie, rytuał i inne formy aktywności społecznej (MacAloon, 1984a). Oglądanie pogrzebu prezydenta Johna Kennedyego w telewizji, często zbiorowe, stało się po /.amachu ważną składową odrodzenia poczucia ufności w społeczeństwie amerykańskim, skoro - na skutek owych zdarzeń, doniesień mediów i kontaktów międzyludzkich (Greenberg i Parker, 1965) - zmie-