P1070315

cień wyspecjalizowany 'zgromadzenie, skupisko ludzi’, był on jednak takie różny co do zakresu od analogicznego znaczenia we współczesnej polszczyżnie. Dziś wyraz oznacza zespół ludzi nie zorganizowany, ugrupowany chaotycznie i raczej przygodny; ograniczenie tego typu nie działało w szesnastowiecznych jego użyciach, skoro były możliwe związki: gro-mada biskupów, gromada złodziejska, gromada rozbójnicza (Modrz. Baz. 54, 94) i szczegółowy odcień semantyczny 'zgromadzenie, posiedzenie’ („Gromady z chłopami co miesiąc czynić potrzeba dla napomnienia porządku gospodarskiego". Haur Ek. 181, L). Znaczenie 'wielka ilość’, 'mnóstwo’ charakteryzowało się znaczną trwałością, bo jeszcze w połowie XIX w. można było powiedzieć: „Usiadłem na gromadzie zebranych z pola kamieni". Jank. Zaśc. 79, Dor. Dziś wyłączność zdobyła sobie treść wyspecjalizowana; nieliczne przykłady dwudziestowieczne, które nawiązują do tradycyjnej, ogólniejszej treści wyrazu, skłonni jesteśmy interpretować jako wyraziste, antropomorfizujące metafory; por. „Nad gromadą rozrzuconych budowli wznosiły się dwie kamienice z czerwonej cegły". Żer. Prom. 28, Dor.

Zwężeniu uległo także znaczenie rzeczownika porucznik, który jeszcze w XVII w. miał ogólniejszą funkcję znaczeniową, oznaczał tego, któremu coś poruczono, a więc przedstawiciela, namiestnika itp. („Każdy w chrześcijaństwie przełożony jest porucznikiem a namiestnikiem Bożym". Kosz. Lor. 86; „Dominika świętego możemy nazwać porucznikiem albo namiestnikiem papieskim”. Bzów. Roż. 16; „Porucznik wierny, któremu się te-stamentnik woli swej zwierzył". Sax. Porz. 169, L — 'powiernik’). Już w XVI w. wyraz miał także wyspecjalizowane znaczenie militarne, o szerszym jednak niż współczesny zakresie, bo nie oznaczał stałego nosiciela tego tytułu („Wybierzemy porucznika w każdym województwie, którzy to porucznicy będą spisować i obierać ludzie rycerskie wedle zdania swego". Herb. Stat. 92; „Porucznik jeden, który miał w poruczeniu swym od hetmana niemałe wojsko". Budn. Apopht. 64, L).

Aż do schyłku XIX w. niepodległość znaczyła 'niezależność w ogóle’: „Ja nie ożeniłem się dla wielu przyczyn, a między innymi może i dla tej, że pragnąłem zachować niepodległość". Choj. Alkh. I, 12; „Niepodległość umysłu". Orzeszk. Argon. 96, Dor. Nowe znaczenie — 'niezależność po-f lityczna⁷ — ukształtowało się w typowych^ często powtarzanych związ-! kach niepodległość ojczyzny^niepodległość kraju itp.

"■przymiotnik zabawny miał dawniej treść 'absorbujący, zajmujący czas’: „Zabawny czas jest, gdy pilniej orać, siać, kopać." Petr. Ek. 14; „Już Prusaków prawie do ostatecznej nędzy przywiodła tak długo zabawna wojna". Krom. 664, L. Na podstawie tej ogólnej treści rozwinął się odcień 'skupiający uwagę, interesujący’ („Znałeś kiedy tego człeka niewymuszonego w swoich postępkach, zabawnego przez umiejętność". Zab. 14,

M

296; „W powiadaniu wielce był zabawny i miło go było słuchać”. Kras.

Podst. 2, 62, L), który podlegał następnie dalszej jeszcze specjalizacji:

'taki, który zajmuje żartami, zabawia, rozśmiesza'; „Jesteś wesół, zabawny, w żarciki obfity, lubią cię, bo to zawsze zabawi kobiety”. Zabł. Firc.

24. L. Dzisiejsza treść ma w stosunku do tego odcienia pewne cechy dodatkowe (nie tylko 'wywołujący przeżycie komizmu', ale wywołujący przeżycie komizmu w sposób niezamierzony'; 'komiczny, śmieszny , np. zabawna mina, zabawny przestrach itp.).

Wyrazy poślubić, zaślubić odnoszą się dziś tylko do przyrzeczenia składanego w chwili zawierania małżeństwa. Kiedyś miały znaczenie ogólniejsze, były synonimami czasownika ślubować; por. „Czystość Bogu poślubił”. Troć, cyt. L. „Bóg pamięta na przymierze, które zaślubił Abrahamowi”. 1 Leop. Ps. 104, 9; „Pan (...) zaślubił wiernym swoim, że tu zasię z nimi miał być aż do samego skończenia świata". Rej. Ap. 1, L. Jeszcze u Mickiewicza: „Każdy na to swe życie poślubił, aby pogaństwo ochrzcił — lub wygubił”. Konrad 120, Dor.

Przemóc ma współcześnie znaczenie 'przezwyciężyć jakiś stan uczuciowy' (przemóc obawą, wstręt itp.), dawniej zaś znaczyło 'pokonać kogokolwiek lub cokolwiek'³, np. „Komu Bóg pomaga, ten wszystko przemaga”. Cn. Ad. 355.    .    .    .

Zrządzić odnosi się obecnie do działania sił uznawanych za nadprzyrodzone lub czynników nieprzewidzianych, nie podlegających kontroli człowieka (Bóg zrządził..., los, przypadek, traf ... zrządził)-, do XVIII w. włącznie czasownik ten znaczył 'sprawić, uczynić, zrobić, przygotować , bez żadnych ograniczeń dotyczących wykonawcy czynności: „Jedzą, co im zrządzisz, bo sam wszystkim rządzisz”. Kanc. Gd. 14; „Ptaki wspólne gniazdeczko zrządzają w lesie”. Zab. 7, 39, L.

W XIX w. czasownik miał już wprawdzie właściwe współczesnej pol-szczyźnie znaczenie 'sprawić, zdziałać' i występował w związkach z rzeczownikami abstrakcyjnymi, ale zakres tej łączliwości był i tak znacznie rozleglejszy niż dziś; por. „Precz z gniewem! nic on sprawiedliwego nie zrządzi”. Orzeszk. Mirt 251; „Ciągłe między książętami niesnaski (...) zrządzały, iż Dubno, zmieniając panów, należało do różnych dzielnic”. Baliń. M. Polska III, 1, 21, Dor.

Wyraz gwara jest w słowniku Lindego ilustrowany następującymi cytatami siedemnastowiecznymi: „Swej się nieboga gwary lękła”. Zebr. Ar. 21; „By prośbą i modłą nie mogła nic sprawić, gwarę jej odstrychnęła”. ibid. 42. Analogiczne użycia notuje Słownik polszczyzny szesnastego wie-

* Wyraz ten miał jeszcze jeden odcień znaczeniowy, dziś już całkowicie nieżywotny — był synonimem czasownika zdołać i wyrażenia być to stanie: „Wszystko, co przemogę, czynię z chęcią wielką”. Groch. W 335; „Nie dar jaki kosztowny, ale co przemogę, dam ci parę wierszyków, Mielecki, na drogę”. Koch, J. Fr. 13, L.

} 55