obraz1

10 Rytuały

jednostki w sytuacjach codziennych, wywołanych przymusem powtarzania czynności oraz mniej lub bardziej neurotycznymi obsesjami, np. w zakresie odżywiania, higieny osobistej lub ubioru.

- E t o 1 o g i a wreszcie wywodzi rytualizację z procesu ewolucji gatunków i odnosi ją do archaicznych schematów zachowań adaptowanych do specyficznej funkcji komunikacji, np. zalotów lub odstraszania innych gatunków. Jednak zakres pojęcia odnoszącego się do ludzi i zwierząt nastręcza problemy, których nie jesteśmy tu w stanie wyczerpująco przedstawić.

Wszystkie te dyscypliny pod pojęciem „rytuał” rozumieją zawsze zachowania specyficzne, związane z określonymi sytuacjami i regułami, odznaczające się powtarzalnością, których rola nie jest jednak oczywista. Z drugiej strony, niezależnie od konkretnych odmian rytuałów społecznych oraz ich różnorodności w czasie i przestrzeni, występowanie tych praktyk wydaje się uniwersalne.

2. Pojęcia pokrewne i synonimiczne używane zamiennie z terminem „rytuał”

-Zwyczaje, rutyna: często rytuał jest sprowadzany do pewnych funkcji lub zachowań mających charakter rutynowy i stereotypowy; mówi się np. o rytuałach administracyjnych lub pedagogicznych, mając na myśli przestarzałe formalności i procedury. Procesy owe nie dotyczą cyklu działań ograniczających się jedynie do jakiegoś programu czy przyzwyczajeń, lecz w rzeczywistości odnoszą się do pewnych wartości, czasem kwestionowanych, ale jeszcze nie w pełni przeżytych. W ten sposób w znaczeniu terminu pozostaje treść symboliczna nie dajaca się wytłumaczyć samą tylko użytecznością. Problem ten jeszcze wyraźniej zauważamy w iytuałach archaicznych, które nie stronią od krwawych prób mogących prowadzić nawet do okaleczenia - nie na tyle jednak, aby uchodziły za absurdalne czy nieuzasadnione, jak to zostało później stwierdzone. Z punktu widzenia terminologii można w każdym razie rozróżnić „rytualność” i „rytualizm”, zastrzegając drugie pojęcie dla zachowań stereotypowych, a nawet mechanicznie powtarzanych, wykazujących tendencję do skostnienia.

-Kod, program: kod jest systemem umownych, wcześniej ustalonych sygnałów służących do przekazywania wiadomości od nadawcy do odbiorcy. Sygnały mogą mieć różnorodną naturę: językową, mechaniczną często wyrażane są gestami. Wybór formy zależy od celu komunikacji (informować, niepokoić, uwodzić, itd.), jak i od kontekstu (zwyczajowy, okolicznościowy). Liczne kody są podatne na rytualizację - w sferze rcligii, magii, prawa czy nawet życia towarzyskiego. Moda, pomimo przemijającego charakteru, także może być kodowana i przeżywana w pewnych środowiskach jako rodzaj rytuału¹. Można więc powiedzieć, że tworzą one specyficzny, skodyfikowany system pozwalający jedno-stkomlub grupom na nawiązanie kontaktu z siłą tajemną, zbytem boskim czy ich substytutami nadnaturalnymi lub ziemskimi (np. ideały). Jednak podczas gdy wynikający z umowności kod może być mniej lub bardziej swobodnie modyfikowany, to rytuał ma charakter niezmienny w ciągu bardzo długich okresów czasu, a każda próba zmiany kolejności, jak i treści elementów w szczegółowym programie rytuału, deformuje jego sens i doniosłość. Od zwykłego zwyczaju odróżniało go odniesienie do ukrytych sił lub do podstawowych wartości, słowem do „sacrum” -pojęcia i dziedziny bardzo złożonej.

-Ceremonia, kult: w literaturze etnologicznej i socjologicznej te dwa terminy ściśle się wiążą, szczególnie u E. Durkheima, są też wyraźnie rozróżniane przez innych autorów², którzy rozumieją przez ceremonię ogólną kategorię społecznej komunikacji, a przez rytuał jej formę „mistyczną” - mogącą zresztą posiadać charakter osobisty (np. samotna modlitwa). Inni rozróżniają z kolei pojęcia „ceremonialny” w znaczeniu: obrzędowy bądź związany z etykietą, albo rezerwują termin „kult” dla specyficznych praktyk wyrażających cześć do boga, istoty, osoby.

Gdyby te rozróżnienia miały być czymś wiącej niż tylko konwencją nominalną, wówczas łatwo by je podważyć. Ceremonia świecka posiada zawsze charakter odświętny i zapożycza szczegóły mniej lub bardziej z rytuału religijnego, czasem posuwając się nawet do parodii (np. intronizacja w pewnych stowarzyszeniach politycznych czy kulinarnych). Nie można zresztą zapominać o etymologii tego słowa - „ceremonia” oznacza kult, uszanowanie świętości. Można po prostu zarezerwować ten termin dla zorganizowanych form praktyk zbiorowych o charakterze steatralizowanym. Każda ceremonia odnosi się więc do jakiegoś podstawowego rytuału, a każdy rytuał może mieć mniej łub bardziej ceremonialną realizację (np. ślub czy pogrzeb).

-Rytuał i symbol: terminy „symbol”, „symboliczny” posiadają również zmienny zakres. Nawet w języku potocznym mówi się, że obrączka, flaga, krzyż są symbolami małżeństwa, ojczyzny, Chrystusa; że pies

1

   Zob. rozdz. HI, paragraf IV, punkt 4.

2

   L. de Heutsch, Introduction a une ritologie generale,[w:] E. Morin, Pour une anthropologie fondamentale, Pomt/Seuil.