P1130745 resize

145

2

jym

_lcWop«loy. Wi

tf.Ce.fl*

M. Gcdl (1975, s. 82) sugeruje, że le wczesne groby ciałopalne mogą być śladem iradycji przetrwałej w wyniku silniejszej penetracji kultury madziarowskiej, która utrzymała się mimo napływu ludności o kulturze mogiłowej. Wydaje się, te rozstrzyganie obecnie o genezie tych wczesnych grobów ciałopalnych jest dość trudne i nie może wyjść poza ostrożne hipotezy. Podkreślić wypada, źc ze śladami obrządku ciałopalnego spotykamy się m. in. na Śląsku także w kulturze unietyckiej. Trudno natomiast bardziej precyzyjnie, w stosunku choćby do całego terenu Śląska, ustalić rozmiary i charakter wpływów kultury madziarowskiej. Są one wyraźnie czytelne na Górnym Śląsku, w dużej mierze oddziaływały też na wczesnobrązowc kultury obszaru Wielkopolski (osady typu Bruszczcwo), natomiast z terenu Śląska środkowego czy Dolnego są one, jak dotychczas, dość nikle. Raczej więc należy uwzględniać różnorodne możliwości wyjaśniania omawianych wczesnych grobów ciałopalnych. Sporadycznie groby ciałopalne występują przecież już w neolicie na naszych ziemiach. Z tego względu można mieć na uwadze powody tkwiące w religii ówczesnego społeczeństwa, które nakazywały inne postępowanie z niektórymi zmarłymi. Gdyby natomiast w naszym konkretnym przypadku przypisywać występowanie tych nielicznych grobów tradycji ze starszych okresów, to aczkolwiek jest możliwe, iż mamy do czynienia z oddziaływaniami kręgu madziarowsko-wieterzowskiego, choć w tej kulturze znaczną rolę odgrywa też obrządek szkieletowy, to nie można wykluczać ewentualnej tradycji kultury unietyckiej, której ludność podobnie, w rzadkich przypadkach, spalała swoich zmarłych. Kwestia la pozostaje w związku z szerszym zagadnieniem stosunku „kultury przedłużyckiej” do starszych kultur wczesnobrązowych z terenu Polski, czym zajmiemy się jeszcze w dalszej części. Groby ciałopalne ludności „kultury przedłużyckiej” były grobami jamowymi i spalone kości na ogól rozsypywano wjamie grobowej. W najmłodszej fazie rozwoju tej kultury spotykamy również groby ciałopalne popielnicowe, zawierające na ogól przedmioty brązowe charakterystyczne dla starszego okresu epoki brązu, jednak groby te, z uwagi także na ich dalsze cechy, należy już raczej łączyć z kulturą łużycką. Tak więc dla „kultury przedłużyckiej” obok panującego obrządku szkieletowego jest charakterystyczny również grób ciałopalny jamowy.

Jeżeli chodzi o formę grobów, ich konstrukcje wewnętrzne i sposoby zabezpieczania szczątków zmarłego, to obserwujemy dość znaczną rozmaitość. Panującą formą jest grób kurhanowy (tabl. XLIII:2, ryc. 48, 49, 51). Sypanie mogił było najprawdopodobniej regułą, chociaż obecnie natrafiamy również na groby płaskie. Wolno się jednak domyślać, a w niektórych przypadkach istnieją nawet ku temu wyraźne przesłanki (np. Kietrz, Zbrojewsko), że pierwotnie przynajmniej część z nich posiadała usypane mogiły, lecz w wyniku późniejszej działalności, głównie uprawy ziemi na terenach zajmowanych przez te cmentarzyska, uległy one całkowitej niwelacji. Niezależnie od tego jednak należy się liczyć także z faktycznym występowaniem pierwotnie grobów bez usypanach nad nimi większych kopców. Kurhany były sypane z ziemi, ale najczęściej we wnętrzu nasypów występują różnorodne konstrukcje kamienne (tabl. XLIII:2, ryc. 48, 51). Przykładem mogiły usypanej z samej ziemi jest kurhan z miejscowości Wielka Lipa, woj. wrocławskie, chociaż i w jego wnętrzu natrafiono na większe kamienie, i to nawet częściowo zgrupowane w jednym miejscu. Do częstych konstrukcji kamiennych spotykanych w kurhanach należą kamienne kręgi o znacznej średnicy, kilkunastu czy nawet ponad 20 m. W środku kręgu znajduje się przeważnie jama grobowa, nad którą bardzo często ułożony był bruk kamienny lub naśyp w postaci kopca z kamieni.

Nie zawsze te różne konstrukcje występują łącznie w jednej mogile. Kręgi kamienne znane są m. in. z kurhanów z Gogolowie (ryc. 48), Skoroszowa, Obrotu, w woj. wrocławskim, i Zbrojewska, woj. częstochowskie, a z Wielkopolski z Wysocka, Smoszewa, woj. kaliskie, i Grabonogu (ryc. 51), woj. leszczyńskie. Szczególnie interesująca jest konstrukcja kamienna kurhanu z Grabonogu (ryc. 51), niestety w partii środkowej uszkodzona na skutek wyrabowania już przypuszczalnie w starożytności. Nad grobem usypany był kopiec kamienny (jądro kurhanu), od którego rozchodziły się promieniście do kolistego kamiennego kręgu na obwodzie cztery rzędy kamieni. W kilku przypadkach natrafiono w kurhanach na ślady konstrukcji słupowych, którym przeważnie towarzyszyły także konstrukcje kamienne. Cztery ślady po słupach otaczały jamy grobowe w kurhanach z Mi-kowic, woj. opolskie, i ze Skoroszowa, woj. wrocławskie. Informacje o śladach jam słupowych mamy także w odniesieniu do kurhanu 13 z Obrotu. Na cmentarzysku w Kietrzu występowały często 4 ślady po słupach otaczające jamy grobów ciałopalnych czy też po 2 przy dużych grobach ciałopalnych jamowych, pomiędzy którymi występowały ślady trumny ze spalonymi szczątkami zmarłego. Pierwotnie najprawdopodobniej nad tymi grobami ciałopalnymi były usypane mogiły. Niestety dla rozwiązania kwestii roli tych słupów w grobach trzeba by znać większą ilość szczegółów, które były uchwytne w trakcie badań. Wydaje się jednak, iż możemy się przynajmniej w niektórych przypadkach liczyć z możliwością występowania nad grobami rodzaju domków w postaci konstrukcji daszkowych. Rozmiary samych kurhanów kształtu ą się bardzo różnie, przy czym w części różnice są uwarunkowane aktualnym stanem zachowania tych obiektów. Obok kurhanów, których obecna wysokość wynosi ok. 0,5-1 m, a średnice ok. 5-10 m, spotykamy również znacznie większe — wysokości ok. 2,5-4 m ' średnicy do 25 m.

u — Prahiitoru stan polskich .„ t. III