P1170459

198 Ztnpmom BłłJcou>łfci

na ostatnie t zaznaczających się połączeń z Pomorzem w rejonie dolnej Brdy oraz kolana sąsiadującej Noteci (Nakło). W okolicach ujścia Brdy.

0    czym wzmiankowałem na wstępie, badacze lokują ostatni odcinek (północny) hipotetycznego szlaku bursztynowego, który miał przebiegać albo wzdłuż .wschodniej, albo wzdłuż zachodniej krawędzi doliny Wisły czy wręcz korytem tej rzeki (droga wodna).

Jeśli za podstawę istnienia tego typu wymiany dalekosiężnej przyjmiemy obecność wyróżniających się importów tzw. wschodnio halsztackich z HaC. to zwrócić tu należy uwagę, że również w kierunku połnocno-wschodnim nie przekraczają one w zasadzie linii Warty w swym zwartym zasięgu występowania, pozostawiając całą środkową

1    wschodnią Wielkopolskę w międzyrzeczu Warty i Noteci niemal zupełnie poza ich zasięgiem. Natomiast na terenie, na którym badacze lokują krzyżowanie się dalekosiężnych szlaków z wszystkich czterech stron świata, tj. z obrębu Kujaw, brak niemal zupełnie tego typu znalezisk, jeśli nie liczyć tu brązowej klamry wieloczęściowej z Zalesia koło Szubina (zob. D. Durczewski 1961, s. 66 i 67, ryc. 64 65), odkrytej razem z żelaznym dłutkiem, oba datowane na HaC lub, jak to proponuje L J. Luka (1959, s. 52), dopiero na HaD, oraz ewentualnie skarbu ze Stanomina koło Inowrocławia (D. Durczewski 1961, s. 58, ryc. 53 i s. 61 n.), zawierającego m.in. brązowy łańcuch, a datowanego na HaD (L. J. Luka 1959. s. 18).

Obraz ten ulegnie zmianie w HaD z masowym napływem dużej liczby szklanych paciorków, drobnych ozdób metalowych oraz podstawowych form narzędzi i uzbrojenia żelaznego o charakterze importów. Przejściu przez Noteć w rejonie Nakla przypisuje L. J. Luka (1975, s. 112) istotną rolę dopiero od schyłku okresu halsztackiego, przy czym ma na myśli obustronne oddziaływania, ułatwione przez fakt infiltracji ludności kultury wschodniopomorskiej właśnie przez ten rejon ku wschodniej Wielkopolsce (rozszerzanie się tej kultury w omawianym regionie dobrze też oddaje mapa 1 w pracy J. Ostoja-Zagórskiego 1982). Proces rozszerzania się osadnictwa kultury wschodniopomorskiej na sąsiadujące obszary Wielkopolski, Kujaw oraz ziemi chełmińskiej trafhie oddąje schemat opracowany dla HaC-LtA przez T. Malinowskiego (1976, s. 22/23 ryc. 3). wskazujący na relatywnie późne objęcie tym procesem terenów na północny wschód od Torunia - Chełmna, gdzie jeszcze w ciągu LtA istniała wyraźna enklawa kultury łużyckiej z osiedlami obronnymi.

Faktycznie dopiero w HaD zaznaczają się wyraźniej obustronne kontakty (L. J. Luka 1965, s. 56 n.), które na północy znajdują odbicie w postaci importu paciorków szklanych oraz ceramiki,,łużyckiej”, a być może i drobnych przedmiotów żelaznych, na południu zaś - na terenie zwłaszcza Wielkopolski naszyjników i napierśników typu pomorskie-

go(zob. też D. Durczewski 1961, s. 41 nn„ ryc. 34:1-2 oraz s. 99 nn.) czy też bursztynu (surowiec, drobne wytwory). L. J. Luka (1959, s. 56) zwraca też uwagę na możliwość „eksportu” w obręb Pomorza żywności, co łączyło się z występującym według niego niedoborem w tym zakresie (wyraźny regres gospodarki na Pomorzu Wschodnim w HaD).

Podobnie też, jak w przypadku zespołu Gorszewice — Komorowo, chciałbym zasygnalizować obecność lokalnych złóż bursztynu, tym razem w obrębie Borów Tucholskich. Najnowsze spostrzeżenia geologów (zob. B. Kosnąowska-Ceranowicz, T. Pietrzak 1982, s. 38 i 75 n.) wskazują na występowanie tam, zwłaszcza w dorzeczu Brdy i Wdy, rozległych i nader łatwych do eksploatacji złóż plioceńskich, bogatych ••bursztyn, występujący tam już na głębokości 2—2,5 m, a więc możliwy do wydobywania w niewielkich dołach. Informacje historyczne potwierdzają jego eksploatację na wielką skalę w XIX w., przy czym na jej rozmiary wskazuje fakt dewastacji drzewostanu dużych terenów leśnych zwłaszcza w okolicach Chojnic, Czerska i Tucholi. Bursztyn ten odznaczał się identycznymi cechami, jak ów z wybrzeża Zatoki Gdań-skiej oraz ujścia Wisły. Informacje te podaję dla zwrócenia uwagi, że w handlu dalekosiężnym ważną rolę mógł odgrywać również surowiec bursztynowy nie tylko znad Bałtyku, lecz i pochodzący z rejonu Borów Tucholskich.

Nie negując istotnie wyróżniąjących się w swym rozwoju w okresie halsztackim północno-wschodniej i wschodniej Wielkopolski (włącząjąc tu i Pałuki) oraz Kujaw, w obrębie ich nie znajdujemy bezpośrednich dowodów archeologicznych na przyznanie im tej roli w ramach tzw. szlaku bursztynowego, jaką się im przypisuje w literaturze. Powyżej wspomniałem bowiem o dwu tylko importach wschodniohalsztackich (Stanomin i Zalesie).

Również i obszar ziemi chełmińskiej, któremu przypisuje się rolę regionu pośredniczącego w tej wymianie z ujściem Wisły oraz z Sambią. dostarczył nadspodziewanie małej liczby znalezisk tak południowych, jak i „bałtyjskich”. W całokształcie wymiany grupy chełmińskiej zdecydowanie przeważają wytwory brązowe z innych grup kultury łużyckiej, położonych na południu i południowym zachodzie, przy faktycznie nikłejliczbie przedmiotów pochodzenia „pomorskiego", jak i ..wschodniego” (J. Chudziakowa 1974, s. 96 n.). Faktycznie jedynym znaleziskiem, potwierdzającym wymianę z Południem jest skarb z Przesławic koło Grudziądza (woj. toruńskie), datowany albo na schyłek V EB, albo na przełom V EB i HaC, a obejmujący dwie amfory z blachy brązowej, bogato zdobione, którym towarzyszyły trzy brązowe rogi do picia, również bogato zdobione, wszystkie pochodzenia południowego, zapewne z Niziny Naddunajskiej (W. La Baume 1934, s. 42 i 43, ryc. 19: a-c; J.