P1180394

224

Adam Waluś

co przy dobrej organizacji produkcji pozwalało na szybkie i masowe wytwarzanie konkretnych form.

Z kolei przejdę do charakterystyki wytwórczości metalurgicznej w kulturze pomorskiej. Rozpocząć ją wypada od stwierdzenia będącego już truizmem, że rozwinęła się ona na bazie warsztatów metalurgicznych wschodniopomorskiej grupy kultury łużyckiej i pewnych wzorców stylistycznych płynących z północno-zachodnich Niemiec. W momencie krystalizacji kultury pomorskiej, obok przedmiotów stanowiących kontynuację form wcześniejszych, pojawiają się nowe. W dość krótkim czasie stają się one formami dominującymi i typowymi wyłącznie dla omawianej kultury.

Generalnie, w wytwórczości metalurgicznej kultury pomorskiej wyróżnić możemy dwa etapy: I — obejmujący okres halsztacki, II — zamykający się w ramach wczesnego i środkowego okresu lateńskiego. Etap pierwszy to niewątpliwie okres szczytowego rozwoju metalurgii brązu na Pomorzu Gdańskim. W tym właśnie czasie, w działających tu warsztatach metalurgicznych powstają najbardziej okazałe i technicznie doskonale przedmioty, głównie ozdoby, do których w pierwszym rzędzie zaliczyć należy; bransolety nerbowate, puste nagolenniki zdobione poprzecznymi żeberkami, bransolety spiralne o powrotnym zwoju, bogato zdobione naszyjnika wielokątne oraz napierśniki. Te ostatnie są najbardziej okazałą ozdobą, świadczącą o wysokich umiejętnościach technicznych ich wytwórców. Z rozmieszczenia znanych dotychczas okazów wynika, że produkowano je w warsztatach mieszczących się na terenie pasa przymorskiego, a L. J. Łuka skłonny jest nawet ograniczyć miejsce ich produkcji do obszaru b. pow. kartuskiego ¹⁴.

Wszystkie znane okazy, a także przeważająca większość ich rysunkowych wyobrażeń występujących wyłącznie na popielnicach twarzowych, datowane są na okres HaD¹⁵. Jest przy tym rzeczą charakterystyczną, że na Pomorzu Gdańskim zasięg napierśników w skarbach pokrywa się z zasięgiem ich rysunkowych wyobrażeń na popielnicach twarzowych ^u. Z analogiczną sytuacją mamy do czynienia również na terenie Wielkopolski^l7. Tę zadziwiającą zbieżność trudno tłumaczyć chyba

“ L. J. Łuka, O skarbach kultury pomorskiej na Pomorzu Gdańskim, [w:] Mtinrra archoeologica Iosepho Kostrzewiki [._] oblata, PaznaA 1963, s. 242.

“ L. J. Łuka, Kultura unchodniopomortka na Pomorzu Gdańskim, Wrocław — Warszawa — Kraków 1966.

“ L. J. Łuka, Obrządek pogrzebowy u plemion kultury wschodniopomorskiej na Pomorzu Gdańskim, Pomorania Antiąua, t. 2: 1968, s. 69.

** L. J. Łuka, O skarbach kultury pomorskiej-, i. 243.

wyłącznie panującą na tych terenach modą". Możliwa jest i inna interpretacja tego zjawiska, a mianowicie że napierśniki były ozdobami wyróżniającymi grupą społeczną, która swą odrębność manifestowała też stosowaniem oryginalnych popielnic twarzowych. Można również domniemywać, że produkcja napierśników spoczywała w rękach przedstawicieli tej grupy.

Obok okazałych i cennych przedmiotów, pomorskie warsztaty meta-lurgicze wytwarzały szereg form mniejszych a tym samym łatwiej dostępnych dla mniej zamożnej warstwy społecznej. Były to głównie różnego rodzaju szpile, szczypce, wisiorki, kolczyki, znane nam wyłącznie z wyposażeń grobowych.

Etap drugi, obejmujący wczesny i środkowy okres lateński, cechuje gwałtowne zahamowanie rozwoju metalurgii brązu na Pomorzu Gdańskim. Prawie zupełnie zanika wtedy produkcja tak typowych dla okresu halsztackiego okazałych przedmiotów. Wytwórczość drobnej biżuterii brązowej w poważnym stopniu ograniczona zostaje natomiast przedmiotami z nowego surowca — żelaza. Jest to zresztą zjawisko typowe nie tylko dla interesującego nas obszaru, lecz dla większości ziem polskich w tym czasie.

Jednoznaczne ustalenie przyczyn, jakie złożyły się na ten dość gwałtowny upadek znaczenia wytwórczości brązowniczej w kulturze pomorskiej, nie jest łatwe. Domyślać się możemy, że jednym z głównych powodów było osłabienie kontaktów z Południem, co miało miejsce właśnie w tym czasie". W konsekwencji poważnemu ograniczeniu musiał też ulec napływ surowca brązowego na nasze tereny, co zmusiło ówczesną ludność do zainteresowania się w większym stopniu łatwiej dostępnym surowcem — żelazem.

W przeciwieństwie do kultury pomorskiej, w wytwórczości metalurgicznej kultury kurhanów zachodniobałtyjskich trudno jest wskazać okres największego rozwoju czy też moment gwałtownego upadku produkcji przedmiotów brązowych. Analogicznie jak w kulturze pomorskiej stanowi ona kontynuację ,.łużyckich" tradycji metalurgicznych, co jest szczególnie widoczne w zestawie form zaliczanych do pierwszej fazy rozwojowej omawianej kultury, przypadającej według dotychczasowych ustaleń na okres HaDⁿ. Łączność stylistyczna z formami datowanymi na VI okres epoki brązu jest tak silna, że istnieją nieraz duża

« L. J. Łuka, Obrzqdek pogrzebowy,.., j. 69.

" Z. Wożniak, Z problematyki badań zaniku kultury łużyckiej w Potter południowej, Archeologia Polski, i. 16: 1171, s. 160.

*» Ł. Okulicz, Kultura kurhanów zachodniabaUyjzkich we uczone) opoce żelaza, Wrocław — Warszawa — Kraków 1970, s 98 n.