P1190103

nicznym, a więc przeniesienie idealizowanej przeszłości społecznej w okres Kreacji, np. w epokę rządów boga Saturna, kiedy to bogowie chodzili po ziemi „za pan-brat” z ludźmi^,łs. Nie mniej istotne było także zidentyfikowanie przyszłego okresu powszechnej szczęśliwości rodzaju ludzkiego z eonem eschatologicznym, z mającym nastąpić dopiero pod koniec czasów „królestwem bożym na ziemi”. Nie trzeba tu chyba dodawać, że tego rodzaju podstawienie iluzorycznego i nieokreślonego czasu eschatologicznego pod czas „zapłaty i równości” ziemskiej przyszłości historycznej powodowało demobilizację rewolucyjnej aktywności mas — zwłaszcza że nastanie owego ustroju powszechnego braterstwa i szczęścia miało być spowodowane nie działalnością ludzi, lecz interwencją Zbawiciela--boga^łM.

Społeczne źródła religijnego dualizmu czasu nie ograniczają się jednak tylko do ogólnohistoriozoficznej mistyfikacji przeciwieństw między teraźniejszością a „złotym wiekiem” przeszłości i przyszłości, mistyfikacji polegającej na pochłonięciu idei „złotego wieku" przez kosmogonię religijną i eschatologię. Źródła te (por. np. 2 Ust Pawia do Koryntian IV, 4 oraz List do Ejezjdn II, 2 1 iii, 9, jak też ŁUt do Kolosan I, 26). „Eonu" w tym rozumieniu — jako epoki czasu — nie należy mylić z „eonem” gnozy 1 manicheizmu, w których oznaczał on twór pośredni między Bogiem-Stwórcą a materią, a więc z „eonem" w sensie ontologlcznym.

UJ Utożsamienie „złotego wieku” ludzkości z czasami kosmogo-nlcznyml spotykamy także w Biblii: zwróćmy bowiem uwagą, że „raj” Kitęgl Rodzaju to nie tylko „kraina” szczęśliwości, ale także I „rajskie czasy”, okres „Jaee-to-Jaee relatlons" Jahwe z praludżml.

■24 Nie możemy wchodzić w złożone zagadnienia mlllenaryzmu (chllłazmu), mesjanlzmu, związane z omawianym tu problemem, podstawowe prace to: Millenlał Droams in Acllon. Bitayi m Compa-ratlue Siudy, wyd. Sylvla L. Trupp, Haga 1962; L. Gry: Le miltónarlt-me dani tai oripmes et son detieloppcment, Parls 1904; W. D. Wallis: Mciiiahi, Chrtittan and Pagon, Boston 1918, tegoż autora: Meotahs, thetr Role ln CioUlząllon, Washington 1941; H. łtlngren: The Meiiiah fai Ule oid Teitamenl, London 1966; L. Dennefeld: Le metelanlemi, Parls 1929; H. Greesmnnn: ner Meiitae, Góttlngen 1929.

tkwią także w codziennej praktyce ludzkiej — w dualizmie czasów codzienności i odświętności, pracy i wypoczynku. Cyklizm obu typów czasu, regulowany zrazu przez czynniki żywiołowo-fizjologiczne oraz grupowo-społeczne, staje się następnie obiektem kontroli i manipulacji religijnej. Religia, opanowując stopniowo całokształt aktywności i myślenia ludzkiego, wytworzyła własną organizację czasu: tą nową osią regulacji życia ludzkiego stał się kalendarz religijny i rok sakralny, liturgiczny. Zawładnięcie czasem świeckim przez religię dokonało się dzięki temu, że kalendarz religijny ustanawiał cyklizm pracy i wypoczynku oraz dualizm czasu przyjemności, święta i czasu pracy — poprzez własne „punkty węzłowe”, podstawiając zarazem pod owe „punkty węzłowe” zdarzenia religijne^12S. Łatwo się domyślić, że owymi „punktami węzłowymi" kalendarza religijnego były święta religijne: one to właśnie periodyzowały rok na mniejsze okresy, one stanowiły kryteria podziału czasu na cykle oraz dni rozpoczynające mikrocykle wewnątrz większego cyklu rocznego.

Abstrahując od złożonej i dyskutowanej do dziś genezy świąt religijnych, w szczególności od ich wywodzenia się ze świeckich zrazu dni żywiołowej radości i zabawy ^1M, zatrzymajmy się nieco nad istotą święta religijnego. Święto religijne jest przede wszystkim punktem przerwania czasu codzienności, „włamaniem

lis Szerzej o rellKtl Jako organizatorze czasu 1 rtiłalolddM CZto-wleka zob. moje Religia a motoryka ludzka. „Buhemer. Przegląd Religioznawczy'', Warszawa 1M4, nr 3, a. 35—W oraz G- Ton: Czat wolny, Warszawa 1983, s. 117—IM. 07—3*1.

120 Por. Ad. B. Jensen Mytlios uad Kult Mi NeturuMkent, Wiesbaden 1980, wy cl. 3 (rozdz. U Mythe, Kuli ued Spiei. z. «—7». K. KerdnyJ: Vom Weaen des Featez, ..Paideuma”. I. MSZ. z. Ze—tv W. Sełunldt: Spicie, fezie, Fecupieie, „Paldeuma'*, rv. isse, *. ił—da.

201