P4290143

r

WIEK XIX - PANEL

I

świadomością społeczeństwa polskiego XIX i XX wieku³. Warto wspomnieć również o pracach prof. Jarosława Czubatego⁴, prof. Macieja Janowskiego³, prot. Andrzeja Nowaka¹. Wystarczy porównać teksty prof. Andrzeja Walickiego i prof. Andrzeja Nowaka o patriotyzmie, aby zauważyć różnice w podejściu do pojęcia „patriotyzm”. Prof. Walicki, pisząc o trzech patriotyzmach, traktował je w sposób substancjonałny, przedmiotem swoich rozważań czyniąc naród². Prof. Nowak, wspominając o trzech formułach patriotyzmu, punktem wyjścia uczynił relacje społeczne³.

Dr

KRZYSZTOF

LEWALSKI

Uniwersytet

Gdański

Chciałbym nawiązać do słów prof. Janowskiego i podobnie jak dr Deszczyńska, upomnieć się o prace Daniela Olszewskiego czy Ewy Deptuły-Jabłońskiej, które nie zostały wymienione, chociaż podejmują problemy religijności i dechry-stianizacji. Czytając dyskusyjną pracę Nikodema Bończy-Tomaszewskiego Źródła narodowości, ku swemu zdziwieniu nie mogłem znaleźć w niej również właśnie tych autorów. Bończa-Tomaszewski często powołuje się na literaturę zachodnią, natomiast jakby trochę zapominał o historiografii krajowej⁴.

Chciałbym też powiedzieć kilka słów na temat badań nad historią Kościoła rzymskokatolickiego. Jan Skarbek, współautor, obok Jerzego Kłoczow-skiego i Lidii Miillerowej, Zarysu dziejów Kościoła katolickiego w Polsce, wydanego w 1986 r., we wskazówkach bibliograficznych stwierdził: „Historia Kościoła i chrześcijaństwa w Polsce doby rozbiorów i braku państwowości polskiej 1772/95 należy, generalnie rzecz biorąc, do dziedzin słabo opracowanych, mających spore luki i wiele jeszcze białych plam”⁵. Od tego czasu minęło ponad 20 lat. Wiele zrobiono, aby wypełnić te luki, ale jeszcze wiele

3    Historia, miry, interpretacje, red. A. Barszczewska-Krupa, Łódź 1996; W kręgu historii historiografii i polityki, red. A. Barszczewska-Krupa, S. Liszewski, W. Puś, R. Stobiecki, J. Szymczak, Łódź 1997; Europa w krzywym zwierciadle XIX iXXwieku, red. A. Barszczewska-Krupa, Łódź 2000.

4    J. Czubaty, Zasada «dwóch sumień». Normy postępowania i granice kompromisu politycznego Polaków w sytuacjach wyboru (1795-1815), Warszawa 2005.

5    M. Janowski, Inteligencja wobec wyzwań rzeczywistości. Dylematy ideowe polskiej demokracji liberalnej w Galicji w latach 1889-1914, Warszawa 1996.

1

   A. Nowak, Między carem a rewolucją. Studium politycznej wyobraźni i postaw Wielkiej Emigracji wobec Rosji 1831-1849, Warszawa 1994.

2

   A. Walicki, Trzy patriotyzmy, Warszawa 1991.

3

   A. Nowak, Polski patriotyzm wieku niewoli: trzy formuły?, [w:] Patriotyzm Polaków. Studia t historii idei. red. J. Kloczkowski, Kraków 2006, s. 73-94.

4

   źródła narodowości. Powstanie i rozwój polskiej świadomości w• II połowie XIX i na początku XX wieku, Wrocław 2006, s. 397. Recenzję tej dyskusyjnej, niemniej jednak interesującej pracy zamieściłem w „Echach Przeszłości", t. 8,2007, s. 306-314.

5

   J. Kłoezowśki, L. Mtiiierowa, J. Skarbek, Zarys dziejów Kościoła katolickiego w Polsce, Kir ków 1986, %. 147.