PAWLUCZUK ŻYWIOŁ I FORMA (18)

ze współtowarzyszkami z podwórka. „Czytanie” tych sygnałów, czyli reagowanie na nie, zdeterminowane jest biologicznie, zwierzę nie potrzebu je się ich uczyć, reakcje na nie są wrodzone. Słynne doświadczenia Pawłowa wykazały jednak, iż zwierzę potrafi również nauczyć się reagowania na sygnał, czyli nabyć tak zwany odruch warunkowy. Wie o tym zresztą każdy chłop, którego zwierzęta domowe są posłuszne jego zawołaniom.

Różnicę między sygnałami świata zwierząt a ludzkim systemem znaków zrozumiemy, gdy uświadomimy sobie, iż człowiek jako gatunek zna szereg sygnałów funkcjonujących w sposób bezwarunkowy podobnie jak sygnały zwierzęce. Płacz, śmiech, zgrzytanie zębów, tak samo jak ból, są niezależne od kultury; „rozumiemy” płaczącego Chińczyka nie znając chińskiego i nic o Chińczyku nie wiedząc. Ale również słowa mogą pełnić funkcje sygnałów pozaseman-tycznych. Wyobraźmy sobie, iż jesteśmy bezbronni i bezradni gdzieś w buszu afrykańskim, narażeni na niebezpieczeństwo ze strony dzikich zwierząt. Okrzyk „lew!” poderwie nas prawdopodobnie do ucieczki, zanim zdążymy cośkolwiek pomyśleć, podobnie jak kura podrywa do ucieczki inne kury sygnałem ostrzegającym przed jastrzębiem. Człowiek wszakże potrafi ze słowa „lew” zrobić szereg innych użytków, czego nie potrafi uczynić kura ze swym sygnałem „jastrząb!” Możemy na przykład siedzieć w kawiarni i popijając herbatkę opowiadać o tym, iż lew jest w istocie zwierzęciem bardzo miłym i sympatycznym. Słowo „lew” nie tylko nie poderwie nas w tym wypadku do ucieczki, ale nie wywoła najmniejszego dreszczu niepokoju.

W przypadku kur sygnał „jastrząb” nie może być wykorzystany w żadnym innym celu poza powodowaniem ucieczki innych kur. Nie może on być przedmiotem żadnej operacji logicznej, instrumentem myślenia. Również na sygnały wyuczone, jak wspomniane zawołania gospodarza, zwierzę reaguje ,,odruchowo” i nie potrafi z umiejętności rozpoznawania sygnału robić żadnego innego użytku.

Znaki, którymi człowiek się posługuje, w odróżnieniu od sygnałów świata zwierząt, nie są przypisane do określonej sytuacji i nie są związane z określoną reakcją na nią. Ten sam znak (słowo) może być użyty w najrozmaitszych sytuacjach i najrozmaitsza może być na niego reakcja. Sygnał zwierzęcy wskazuje sytuację, na którą zwierzę reaguje odpowiednim zachowaniem (ucieczką, walką, zachowaniem seksualnym itp.). Znak użyty przez człowieka odnosi się do rzeczywistości abstrakcyjnej, oznacza pewien byt idealny, którym jest w płaszczyźnie psychologicznej — pojęcie, rozumiane jako myślowy obraz rzeczy, a w płaszczyźnie logicznej — znaczenie, które nie zawsze jest identyczne z rzeczą oznaczaną¹. Sens, na który reagujemy, nadaje znakom słownym kontekst, a zwłaszcza — kontekst zdania. Ze względu na swą abstrakcyjność słowa mogą być użyte do tworzenia najróżnorodniejszych zdań, w niezliczonych połączeniach wzajemnych mogą tworzyć bogactwo myśli. Żadne zwierzę nie jest w stanie łączyć znanych mu sygnałów w zdania, nie jest więc w stanie za pomocą tych sygnałów myśleć.

Dopiero z chwilą pojawienia się mowy i myślenia możemy mówić o pracy ludzkiej i o narzędziach pracy bez cudzysłowu. „Praca” zwierząt i konstruowane przez nie „narzędzia” pomimo zewnętrznego podobieństwa różnią się od pracy ludzkiej w sposób zasadniczy: są działalnością instynktowną, podczas gdy działalność ludzka jest działalnością świadomą, celową. Dzięki mowie ściśle sprzęgnięta z procesem myślenia praca ludzka rozumiana jako twórcza dzia-

39

1

Jako przykład tej rozbieżności między znaczeniem a przedmiotem znaczenia przytacza się zazwyczaj pojęcia typu „gwiazda poranna" i „gwiazda wieczorna", które w sensie fizycznym odnoszą się do tego samego obiektu fizycznego, zawierają jednak odmienną treść. <Zob. XJ. Eeo: Pejzaż semlotyczny, Warszawa 1972, s. 54.)