PICT5967

f

Wywiad i jego osobliwości

Cechą konstytutywną badań, o których tu mowa, jest wywiad. Jest on sposobem gromadzenia interesujących badacza informacji w bezpośrednim kontakcie z osobami badanymi. W przeprowadzeniu wywiadu uczestniczą co najmniej dwie osoby: prowadzący wywiad i respondent. Rozumiany w ten sposób wywiad polega przeważnie na ustnym zadawaniu respondentowi pytań przez osobą badającą. Pytania takie są z góry ustalone, abe-«wkoniccznie muszą być zadawane w takim samym brzmieniu i kolejności, jak przewidziano to w przygotowanym uprzednio kwestionariuszu wywiadu. Zakłada się również, aby wywiad nic sprowadzał się wyłącznic do zwykłego zadawania pytań i odpowiadania na nic, lecz stawał się także procesem interakcji, czyli procesem wzajemnego oddziaływania osoby go prowadzącej i respondenta.

Bywa tak jednak nic zawsze. Częściej jak wskazuje na to stosowanie wywiadu w dotychczasowych badaniach pedagogicznych —jest on raczej „pewnym procesem, w którym badający stara się oddziaływać na badanego stawianymi pytaniami i skłonić go do udzielenia odpowiedzi na temat będący przedmiotem badań” (J. Sztumski, 1999, s. 131). W takim przypadku respondenci mogą nie w pełni dowierzać osobom badającym, a tym samym odpowiadać na stawiane im pytania wymijająco i nieszczerze. Dopiero w warunkach przekształcenia wywiadu w proces interakcji i co za tym idzie stwarzania odpowiedniego klimatu psychicznego może wyzwolić w respondentach nieodpartą chęć do nieskrępowanych i wystarczająco pogłębionych wypowiedzi.

Proces wzajemnego oddziaływania osoby przeprowadzającej wywiad i respondenta należy widzieć w kontekście założonej sytuacji badawczej, jaka się z nim wiąże. Sytuacja taka jest określona różnymi obiektywnymi i subiektywnymi czynnikami. Należą do nich m.in. cechy osobiste osoby badającej i respondenta, jak: płeć, wiek, wykształcenie, zawód, niektóre cechy psychiczne, a także cele i przedmiot badań, jak również czysto zewnętrzne warunki badań oraz środowisko społeczne, z którego wywodzą się badający i badani. Niewątpliwym czynnikiem, ukierunkowującym odpowiednio wzajemne oddziaływanie jest emocjonalne zaangażowanie się partnerów w tego rodzaju proces. Niemałe znaczenie może odegrać również ich wygląd zewnętrzny lub sposób mówienia itp. Owa złożoność badawczej sytuacji wywiadu sprawia, że mimo pozorów nic jest to łatwa technika badawcza zarówmo pod względem jej przygotowania, jak i praktycznego zastosowania.

Znajomość wymienionych i innych czynników, składających się na badawczą sytuację wywiadu, łącznic z poddawaniem ich odpowiedniej kontroli, może w niemałej mierze przyczynić się do w miarę skutecznego jego stosow-ania. Chodzi zwłaszcza o zapewnienie mu trzech tzw. wskaźnikowych funkcji, mianowi-

cic. ) unkcji komunikacyjnej, polegającej na zgodności zasłyszanej wypowiedzi z tym, co rzeczywiście chciano przekazać, 2) funkcji ekspresyjnej, zakłada* jucej szczerość wypowiedzi i 3) funkcji informacyjnej, zapewniającej wartość poznawczą otrzymanych informacji. Słowem, podczas zastosowania wywiadu „mówiący musi —jak pisze S. Nowak (1965b, s. 295) — dysponować prawdziwą wiedzą o przedmiocie, musi chcieć powiedzieć to, co wic, słuchający musi go wiernie zrozumieć”.

Zasygnalizowane wyżej funkcje wywiadu dowodzą także w niemałej mierze, jak dużo przeszkód trzeba pokonać, aby uzyskać wiarygodne informacje od badanych za pomocą tej właśnie techniki badawczej. Napotykane w tym trudności wyrównują poniekąd korzyści, jakie można osiągnąć dzięki metodologicznie poprawnemu zastosowaniu wywiadu. Mianowicie umożliwia on — podobnie jak ankieta — na ogół łatwe dotarcie do wielu nicobscrwowalnych faktów i przeżyć osób badanych, do których trudniej byłoby dotrzeć za pośrednictwem innych metod i technik badań pedagogicznych. Mam na myśli szczególnie dane, dotyczące niedalekiej lub dalszej przeszłości badanych, ich pragnień, dążeń i motywów, a także aktualnych zachowań i postaw oraz opinii w przeróżnych sprawach.

Sposób przeprowadzania wywiadu

Skuteczność zastosowanego w badaniach pedagogicznych wywiadu zależy w dużej mierze nic tyle od uprzednio przygotowanego zestawu pytań kwestionariuszowych, ile od sposobu ich zadawania i w ogóle całego jego przebiegu. Przede wszystkim zachodzi konieczność indywidualnego podejścia osoby przeprowadzającej wywiad do każdego z respondentów. Nieodzowną rzeczą jest, aby otrzymać od nich pełną zgodę na udział w wywiadzie. Czasami też może zdarzyć się, że ktoś chętnie zgadza się na przeprowadzenie wywiadu, lecz z czasem traci chęć do dalszego uczestnictwa, np. z powodu zadawanych mu pytań w sposób zbyt natarczywy lub w atmosferze wzajemnej podejrzliwości i braku zaufania. Toteż nic dziwnego, że już od samego początku przeprowadzanego wywiadu należy za wszelką cenę dążyć do nawiązania z respondentami kontaktu psychicznego. Chodzi o to, aby respondenci widzieli w badającym osobę sobie bliską, życzliwie i serdecznie do nich ustosunkowaną, budzącą ich zaufanie oraz czuli potrzebę swobodnego i szczerego odpowiadania na zadawane im pytania oraz podejmowania osobistej rozmowy z badającym.

Przy nawiązywaniu właściwego kontaktu psychicznego z respondentem nic bez znaczenia jest samo rozpoczęcie wywiadu. Rozpoczynamy go zwykle od osobistego przedstawienia się badanym. Chodzi o to, aby badający nie kojarzył się im ,jako agitator religijny, przedstawiciel różnego rodzaju urzędów na przykład finansowego, bezpieczeństwa wewnętrznego” itp. (P.B. Sztabiński, 1992a,

263