Pozytywizm leksykon literatury polskiej2

Ważną rolę w literackiej dyskusji nad Ideologią nowo) epoki odogrnl artykuł > Piotra Chmielowskiego Utylitaryzm w lltnintur/o (1872), podejmujący kwestię powinności społecznych pisarza-obywatela, wychowawcy narodu. > Eliza Orzeszkowa w artykule Kilka uwag nad powieścią (1866) udowadniała, że > powieść jest gatunkiem w petni odpowiadającym zapotrzebowaniom zarówno współczesnych czytelników, jak i „młodych" pozytywistów (społeczne kwestie równouprawnienia kobiet i asymilacji Żydów podejmowała Orzeszkowa w tekstach Kilka stów o kobietach,

0    pracy kobiet, O Żydach i kwestii żydowskiej). Sarkastyczny atak na egzaltowaną postromantyczną poezję sformułował Świętochowski w artykule Pleśń społeczna i literacka (1873). Odpowiedział mu, nie biorący udziału w dyskusji programowej > Adam Asnyk, który w wierszach Daremne żale, Dzisiejszym idealistom (1877) oraz Do młodych (1880), przestrzegał przed szarganiem „przeszłości ołtarzy" i odwoływał się do tradycji romantycznej. Antoni Pilecki w rozprawce Społeczne znaczenie poezji

1    współczesne jej stanowisko (1874) wskazywał na ważną rolę trzech wieszczów (Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego) w kształtowaniu kultury narodowej.

Matejko Jan

J. Matejko, Spór Gryfiny z Leszkiem Czarnym

(1838, Kraków - 1893, tamże). Najwybitniejszy przedstawiciel XIX-wie-cznego malarstwa historycznego, uczeń Wojciecha Stattlera i Władysława Łuszczkiewicza, twórca Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie (od 1873 r.), doktor honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Tematyka jego malarstwa koncentrowała się wokół historiozofii > Józefa Ignacego Kraszewskiego, twórcy „dziejów Polski” w powieści oraz > Henryka Sienkiewicza piszącego „ku pokrzepieniu serc”. Twórczość Matejki łączyła wpływy średniowiecznego Wita Stwosza z twórczością francuskiego romantyzmu spod znaku Eugeniusza Delacroix. W swoich obrazach (Stańczyk, 1862; Kazanie Skarbi, 1864; Rejtan, 1866; Unia lubelska, 1869; Batory pod Pskowem, 1872; Kopernik ,1873; Bitwa pod Grunwaldem, 1878; Kościuszko pod Racławicami, 1888; Poczet królów i książąt polskich, 1890; Konstytucja 3 maja, 1891) stworzył setki postaci heroicznych. Prezentował refleksję nad złożoną genealogią klęski narodowej oraz patos narodowego bohaterstwa. Pierwszy okres jego twórczości charakteryzował się lepszą artystycznie kompozycją

i kolorystyką obrn/ów. Ocl około IBBO i płótna Matejki przybrały większy lormat, natomiast mroczna kolorystyka /ostała zastąpiona bardziej ekspresyjnymi środkami wyrazu Olbrzymie panoramy utrzymane były w tonacji złota, srebra, jasnej czerwieni I błękitu. Z ekspresyjnej formy wyłaniały się postaci charakterystyczne, urzekające silą wyrazu, łączące w sobie tradycjonalizm oraz przekonanie o konieczności podtrzymywania ducha narodowego. Na uwagę zasługują sceny zbiorowe, które można sprowadzić - jak w przypadku Bitwy pod Grunwaldem - do ilustracji jednego zdania z Kroniki Długosza: „i wszyscy jakby w jednym zawiśli tłumie". Berło wręczone Matejce w 1878 r. symbolizowało doniosłą rolę jego malarstwa w kształtowaniu polskiej świadomości historycznej.

Meir Ezofowicz

Ilustracja M. E. Andriollego do powieści E. Orzeszkowej

>_ Powieść > Elizy Orzeszkowej z 1878 r., ukazująca konflikty wewnątrz społeczności żydowskiej w małym miasteczku białoruskim. Meir, potomek możnego rodu Ezofowiczów, byt Żydem oświeconym, zwolennikiem reform społecznych oraz asymilacji. Ortodoksyjny rabin Todros i podporządkowani mu mieszkańcy Szybowa bronią fanatycznie przesądów, wykluczając Meira ze swojej społeczności.

Nieugięty, dumny bohater odchodzi, jednak pozostawia po sobie moralny niepokój. Zbuntowany przeciwko teokratycz-nym przesądom heroiczny Meir kreuje atmosferę męczeńskiej wizji postępu (ksenofobiczni zwolennicy Todrosa mordują jego karaimską dziewczynę). Orzeszkowa pokazała dramat młodego Żyda, pragnącego wyjść z hermetycznego świata

przesądów i wziąć udział w budowaniu nowego społeczeństwa. Powieść odniosła duży sukces i była’jednym z pierwszych utworów Orzeszkowej, który został przerobiony na scenę.

Swoje poglądy dotyczące idei asymilacji Żydów autorka zawarta później w 1882 r. w rozprawie O Żydach i kwestii żydowskiej (> Żydzi w literaturze pozytywizmu).