Pozytywizm leksykon literatury polskiej1

Warszawa > Gomulicki Wiktor,

>    Królestwo Polskie, > miasto

„Wędrowiec”

Projekt winiety „ Wędrowca* autorstwa S. Witkiewicza

Tygodnik poświęcony tematyce geograficznej, ukazujący się w Warszawie w I. 1863-1906, redagowany przez Artura Gruszeckiego w okresie 1884-1887. Podejmował dyskusję na temat nowej sztuki pozbawionej tendencyjności, opartej na rzetelnych studiach rzeczywistości. Z pismem związani byli: > Adolf Dygasiński,

>    Antoni Sygietyński, > Stanisław Witkiewicz, > Bolesław Prus, Cezary Jel-lenta. W program „Wędrowca" wpisano walkę z pozostałościami obyczajowości szlacheckiej, antyklerykalizm, propagowanie rozwoju gospodarczego

>    Królestwa Polskiego, krytykę kapitalizmu. Najpopularniejsze stały się artykuły Sygietyńskiego (Nasz ruch powieściowy, 1884; „Pan Tadeusz” w świetle krytyki p. Biegeleisena, 1886) oraz Witkiewicza (Malarstwo i krytyka u nas, 1884-1885; „Największy" obraz Matejki, 1887), które głosiły konieczność wiernego odtwarzania rzeczywistości, walcząc zarazem o uznanie jej autonomicznej wartości. W literaturze naturaliści zwalczali moralizatorstwo, w > malarstwie pragnęli widzieć współczesną rzeczywistość (> naturalizm).

„Wędrowiec” publikował teksty naturalistów francuskich (m.in.: > Gustawa Flauberta, > Emila Zoli, braci Goncourtów; > naturalizm). Spośród drukowanych na jego lamach polskich utworów literackich należy wymienić

>    Placówkę Prusa, opowiadania Dygasińskiego (Wojtusiowe nieszczęście, O groch przy drodze, Psia dola), opowiadania Klemensa Junoszy-Szaniaw-skiego.

Jeden z najważniejszych tematów literatury pozytywistycznej, obszar zamieszkały zarówno przez ludność chłopską, jak i szlachtę ziemiańską. Ddw-niej - od Jana Kochanowskiego do autora Pana Tadeusza - wieś kojarzona była przede wszystkim z dworem szlacheckim, życiem arkadyjskim respektującym prawa natury i odwieczne zasady moralne. Z takim wyobrażeniem wsi harmonizowało w okresie romantyzmu pojęcie ludu - podstawowej warstwy narodu, reprezentującej pierwotną kulturę, zachowaną w folklorze jako skarbnicy duchowej narodu i „arki przymierza między dawnymi a nowymi

laty". Poeci chętnie korzystali / lyoh Inspiracji - z ludowych podań, lo gend, pleśni obrzędowych I śpiewek regionalnych.

J. Chełmoński. Orka

Po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r., a więc w okresie pozytywizmu, odstąpiono zasadniczo od romantycznej idealizacji ludu. „Mądrość chłopska” stała się przedmiotem ujęć groteskowych, a „czucie i wiara" ukazane zostały jako źródło tragedii: w > Dziurdziach > Elizy Orzeszkowej wiara w magię, przypisywaną „czarownicy”, doprowadziła do zbrodni, w > Antku > Bolesława Prusa praktyki znachorskie sprowadziły na dziecko śmierć. Toteż trzeźwe, pozytywistyczne spojrzenie na wieś wywołało hasto > pracy u podstaw - przekonanie o potrzebie i konieczności szerzenia oświaty wśród ludu, przybliżenie im zdobyczy cywilizacji, wyrugowanie zabobonu i szkodliwych przesądów; tak właśnie nazywane byty teraz wierzenia ludowe. Na tej f&li zrodziła się obfita > literatura dla ludu, propagująca elementarne zasady moralne i niosąca nową wiedzę o świecie.

Życie wsi stało się więc poważnym problemem społecznym, wymagającym aktywności ze strony inteligencji i warstw wyższych. Dostrzeżono przede wszystkim jako źródło wielu nieszczęść nędzę chłopa? bezbrzeżną ciemnotę, niezdolność do samodzielności, uzależnienie się od pokątnych doradców (karczmarzy, urzędników gminnych), zamknięcie się w ciasnym kręgu najbliższej okolicy, nieufność do świata zewnętrznego i „obcego” - dworu i > miasta. Nędza wywoływała konieczność porzucenia wsi i ruszenia w świat, który budził przestrach i byt nieczuły, jak się okazywało, na niedolę „wolnych najmitów". Towarzyszyło temu wszystkiemu zachwianie porządku moralnego (pijaństwo, złodziejstwo, mściwość, nienawiść), nieumiejętność współżycia wewnątrz gromady czy nawet rodziny, obojętność na potrzeby dzieci (zwłaszcza nieślubnych), starców, kalek itp.

Ten ponury obraz wsi dominuje w > nowelistyce lat 80., w takich utworach, jak > Szkice węglem, > Janko Muzykant, Jamiol, Za Chlebem, Bartek Zwycięzca > Henryka Sienkiewicza, Antek, Michalko, > Anielka Prusa, Wolny najmita i „liryka ludowa" > Marii Konopnickiej, Dziurdziowie i Niziny Orzeszkowej, Beldonek > Adolfa Dygasińskiego i wiele innych.

Na tym tle swoistością odznaczają się wybitne utwory epoki o tematyce wiejskiej: > Placówka, > Nad Niemnem i > Cham. Powieść Prusa wprawdzie wykazuje wiele przywar chłopskiej społeczności, ale na plan pierwszy wysuwa jej siłę i zdolność do przeciwstawienia się zagrożeniom zewnętrznym oraz do obrony „świętej ziemi" przed żywiołem napływowym. W Nad Niemnem Orzeszkowa wykazała wysokie i wszechstronne walory schłopia-