P3100009 (2)

88 EWA RZETELSKA-FELESZKO

politycznych, administracji, gospodarce, także w nauce i we wszystkich dzie- 11 dżinach kultury. W efekcie coraz częściej na tzw. świeczniku zaczęły pojawiać I się i stopniowo dominować nazwiska typowe wcześniej dla warstw niższych: I chłopów i robotników, jak np. Baryła, Broda, Brus, Czaja, Kąkol, Kociołek, Pak, I Gruszka, Wielgus, Ziemba. Są to nazwiska odapelatywne, wywodzące się z przezwisk. Szczegółowe procesy wędrówek nazwisk tego typu (wraz z ich nosiciela- 1 mi) w ciągu drugiej połowy XX wieku wymagają dalszych badań.

Chcę przedstawić pewien niewielki fragment procesu awansu nazwisk, 1 w którym migracja społeczna jest równocześnie migracją etniczno-narodo-wą. Chodzi o typowe dla języka ukraińskiego i białoruskiego nazwiska patroni-miczne na -‘uk, np. Hnatiuk, Sienczuk/Senczuk tworzone od imion lub przezwisk. Obszar ukraiński jest pod tym względem dobrze zbadany¹⁷. Nazwiska na -‘uk były typowymi nazwiskami chłopskimi; ich centrum stanowiła środkowa Ukraina. liczne były zwłaszcza we wschodniej części dawnego województwa ruskiego (w osiemnastowiecznej Polsce), gdzie stanowiły ponad 70% form odojcowskich.

W wiekach XV i XVI nazwiska te były w Polsce notowane sporadycznie (w Słowniku staropolskich nazw osobowych do roku 1500 jest ich 18, w tym 9 pochodzi z rejonu lwowsko-przemyskiego i halickiego), nie ma ich na Mazowszu i Podlasiu ani w komturstwie olsztyńskim łub pojawiają się pojedynczo.

Tymczasem dziś osob o nazwisku Ignatiuk/Ignaciuk jest w Polsce 2500, w tym sporo w woj. warszawskim, łódzkim i katowickim, o nazwisku Dawidziuk - 1500 osób. z tego 147 w woj. warszawskim, Klimuk i Klimczak - razem 2700 osób. w woj. warszawskim 176, Hryciuk - 1400 osób, m.in. w woj. warszawskim i katowickim¹⁸. Nazwiska na - uk są — oczywiście — częste na wschodnich krańcach Polski (Białostockie, Bielskie, Chełmskie, Zamojskie), gdzie mieszka ludność ukraińska i białoruska oraz Polacy pochodzenia wschodniosłowiańskiego. Częste są też w województwach zachodnich, dokąd Polacy i Ukraińcy ze wschodu zostali przesiedleni. Natomiast znaczące występowanie nazwisk na -‘uk w centralnej Polsce świadczy o migracji nie tylko terytorialnej, ale i społecznej, szczególnie intensywnej w ostatnim sześćdziesięcioleciu. Zwróćmy uwagę na liczne nazwiska na - uk wśród polskich polityków {Krawczuk, Kużmiuk), lekarzy (Ło-paciuk w Sopocie, Frańciuk w Krakowie), muzyków, teatrologów, scenografów (Chwedczuk, Furmaniuk), inżynierów (Filipiak), sportowców (Grzeszczuk),

¹⁷ Por. E. Wol nicz-Pawłowska, Osiemnastowieczne imiennictwo ukraińskie w dawnym województwie ruskim. Wrocław 1978; J. Rieger. Imiennictwo ludności wiejskiej w Ziemi Sanockiej i Przemyskiej w XV w., Wrocław 1977; W. Szulowska, Imiennictwo dawnej Ziemi Halickiej i Lwowskiej. Warszawa 1992; por też wyżej przypis 14.

» Opieram się na danych opublikowanych przez Słownik nazwisk współcześnie w Polsce utywamych. który wydał K. Rymut na podstawie banku danych PESEL z 1990 roku Wykaz nazwisk obejmuje 811 720 haseł. Podana jest przy każdym haśle łączne liczba osób noszących dane nazwisko oraz liczba nosicieli w każdym z ówczesnych 49 województw. Por. też K Skowronek. Współczesne nazwisko polskie, Kraków 2001.

dziennikarzy (Denisiuk, Gardziejuk), adwokatów i prawników (.Kratiuk, Kurczuk), naukowców, w tym językoznawców (Sierociuk, Zieniuk, Karpiuk, Bed-narczuk, Kondratiuk, Greszczuk), pisarzy: Stasiuk, Tokarczuk i inne. Przykłady można mnożyć. Według badań przeprowadzonych przez K. Skowronek, opartych na opublikowanych wykazach banku danych PESEL, w Polsce jest dziś 278 nazwisk częstych i 365 nazwisk rzadkich, tj. 643 nazwiska częste i rzadkie na -‘uk (autorka nie uwzględniła nazwisk o średniej frekwencji). Nazwiska tego typu znajdują się na szóstej pozycji. Rzuca to światło na splot procesów społecznych, etnicznych i językowych towarzyszących migracjom nosicieli tych nazwisk, spośród których większość jest dziś Polakami. Obserwując zmianę formy -tiuk na -ciuk w nazwiskach typu Kondratiuk/Kondraciuk, śledzimy równocześnie proces ich polonizacji.

Podsumowanie

W badaniach dotyczących migracji językoznawcy uczestniczą, wnosząc materiał, którym się posługują, tj. fakty językowe: zbadane pożyczki obce oraz dokumentację dostarczaną przez nazwy własne: osobowe i geograficzne (tu zwłaszcza przez nazwy miejscowe). Dane językoznawcze pomagają w ustalaniu czasu, zakresu i zasięgów poszczególnych migracji, także ich nasilenia. W wielu wypadkach pozwalają (gdy materiały są szczególnie bogate) uchwycić także przebieg badanych procesów.

W artykule mowa była o migracjach o charakterze osadniczym, osadniczo--cywilizacyjnym, migracjach motywowanych politycznie, migracjach i przesiedleniach wewnątrz dużych imperiów, migracjach zarobkowych i społecznych. Cytowane przykłady ograniczały się w zasadzie do problematyki słowiańskiej lub polskiej w historycznych i obecnych granicach Polski, także do problematyki polskich pograniczy.