rozdział38

ponadto „nośnikami” ludzkich ocen, nie byłoby samo w sobie niczym złym, gdyby niezależnie od tego pełniły w sposób zadowalający swoje funkcje poznawcze i gdyby względy poznawcze przesądzały o treści i zakresach pojęć w owych naukach. Jeśli jednak przyjrzymy się różnym sporom wokół pojęć i terminów języka socjologicznego, to dostrzeżemy obok sporów natury merytorycznej, kierowanych względami na czysto poznawćze funkcje pojęć i czysto komunikacyjne funkcje odpowiadających im terminów. również spory całkiem innej natury, a mianowicie podyktowane względami na ewentualne funkcje impresywne języka naukowego. Funkcje impresywne odgrywają też dużą rolę w ustalaniu pojęć oznaczających pewne, zwłaszcza społecznie i politycznie ważne żjawiska społeczne. W praktykach tych tkwi istotne niebezpieczeństwo dla stanu i postępu naszej nauki wówczas, kiedy funkcje impresywne terminów dominują przy definiowaniu nad względami na ich użyteczność poznawczą. Omówmy nieco dokładniej niebezpieczeństwo z tym związane, wyróżniając dwie sytuacje typowe:

Sytuacja pierwsza polega na tym, iż termin ocennie zabarwiony, a nie posiadający wyraźnej treści opisowej zostaje włączony do nauki przy zachowaniu całej jego treściowej niejasności i zakresowej nieostrości. W wyniku tego bywa potem stosowany do formułowania twierdzeń mających pozory twierdzeń empirycznych, choć w gruncie rzeczy twierdzenia te wyrażają jedynie pewne wartościowania, emocje i oceny badaczy posługujących się tym terminem. Jednocześnie nie wyrobiony formalnie odbiorca słysząc czy czytając wypowiedź, w której występują „naukowe” terminy, może jej przyznać niesłusznie charakter wypowiedzi naukowo sensownej czy uzasadnionej, Liczne wypowiedzi naukowe, w których występują takie terminy, jak „demokracja” czy „sprawiedliwość” bez bliższej precyzacji ich znaczenia, stanowią przykłady tej sytuacji.

Sytuacja druga polega na tym, iż badacz bierze termin o silnym ładunku emocjonalnym i niejasnej treści opisowej i przystępuje do precyzowania treści opisowej odpowiedniego pojęcia. Jednakże precyzując ją, kieruje się względami nie na poznawczą przydatność pojęcia, dążąc do jej maksymalizacji, lecz na jego funkcje impresywne, tj. na jego przydatność do wywoływania ocen u czytelników. Zaostrza więc treść pojęć tak, aby pod zakres terminów zabarwionych pozytywnie podpadły zjawiska i grupy społeczne jemu sympatyczne, zaś pod zakres terminów mających już społecznie ustaloną negatywną konotację emocjonalną czy ocenną - zjawiska i grupy społeczne dlań niesympatyczne. W ten sposób mogą zostać utrwalone w nauce pojęcia o małej poznawczej przydatności; ponadto zaś opór mogą napotkać takie poznawczo uzasadnione próby regulacji treści i zakresów pojęć naukowych, które by stanowiły dla niektórych kręgów źródło „dysonansu poznawczego”, czyli łączyły w jedną kategorię zjawiska oceniane dodatnio i zjawiska oceniane ujemnie, lub w inny sposób kłóciły się z nawykami do reagowania emocjonalnego na słowa-sygnały emocji. Kiedy indziej przy definiowaniu jakiegoś pojęcia spośród wielu jego możliwych treści charakterystycznych wybieramy do jego definicji ten zbiór własności, który by miał jednoznaczny - pozytywny lub negatywny - ładunek ocenny. Są to tak zwane definicje perswazyjne⁸.

Uniknięcie niebezpieczeństw polegających na zakłóceniu walorów poznawczych pojęcia przez świadomy lub nieświadomy wzgląd na jego funkcje perswazyjne nie jest

* 1 or. T. Pawłowski. Definicja perswazyjna, w: Moralność i społeczeństwo, księga.fuhileuszowa ifla Marii Ossowskiej. Warszawa 1969.

, sprawą prostą. Kryteria poznawczej przydatności pojęć w naszej dyscyplinie nie są ciągle jeszcze dostatecznie wyraźne, nawyki stawiania na pierwszym planie tych kryteriów niezbyt ugruntowane, a presja emocji skojarzonych z odpowiadającymi tym pojęciom terminami niekiedy bardzo silna. W tej sytuacji metodologowie zalecają, aby wprowadzając do języka nauk społecznych nowe potrzebne pojęcia, zarazem dążyć do opatrzenia ich terminami nowymi, wolnymi od obiegowych zabarwień emocjonalnych. Jeśli nam się to nie uda, należy przynajmniej dążyć do tego, aby uwyraźnić treść opisową pojęcia.

Jeśli niebezpieczeństw wspomnianych wyżej udało się uniknąć i jesteśmy pewni, iż pojęcia przez nas używane mają jednoznaczne treści opisowe oraz iż treści tc zostały ukształtowane tak, aby zmaksymalizować przydatność pojęć dla celów poznawczych - ich dodatkowe zabarwienie emocjonalne czy ocenne niekoniecznie musi być szkodliwe. Socjolog - jak każdy człowiek — ma prawo do reakcji occnnych na sytuacje określone takimi terminami, jak „faszyzm” z jednej strony, zaś „sprawiedliwość społeczna” z drugiej, tyle tylko, iż jako naukowca obowiązuje go dokładne uprzytomnienie sobie, jakiego rodzaju — w ich aspektach opisowych — system społeczny czy sytuacja społeczna są przez te terminy oznaczone, czyli jaka jest treść opisowa odpowiednich pojęć. Istnieją leż specjalne sytuacje badawcze, w których właśnie nasze wartościujące nastawienia i oceny są główną przesłanką do budowy pewnych pojęć. Są to specjalne „pojęcia wzorcowe” określające w języku opisowym pewne standardy oceniania i służące właśnie do togo, aby móc dokonać empirycznie zasadnych ocen badanej rzeczywistości \

6. Definicje częściowe

Na początku tego rozdziału omawialiśmy sytuacje, w których podanie definicji danego terminu ustala w sposób jednoznaczny treść pojęcia stanowiącego znaczenie danego terminu, a w konsekwencji w sposób jednoznaczny określa jego zakres. Tym samym przedmioty odniesione do tak zdefiniowanego pojęcia podzielić można na dwie klasy; klasę tych, które są jego desygnatami, i klasę tych, które pod jego zakres nie podpadają. Taki sposób ustalania treści i zakresu pojęcia nazywa się definicją równościową. Często jednak spotykamy w nauce definicje nie spełniające podanej wyżej charakterystyki — nic podające warunku zarazem koniecznego i wystarczającego do tego,aby pewien przedmiot (własność, zdarzenie) byl desygnatem definiowanego pojęcia. Na ogół podają one jedynie warunek wystarczający, niekiedy - tylko warunek konieczny. Są to tak zwane definicje częściowe.

Dajmy kilka przykładów pierwszej ich kategorii. Zastanawiając się nad zespołem treści, które chcielibyśmy włączyć do pojęcia „tchórz”, dochodzimy do wniosku, iż człowiek, który w obawie przed mało dotkliwymi sankcjami społecznymi zaparł się własnych przekonań, jest nim na pewno. Ponieważ ze względu na cel naszych badań taka definicja wydaje się nam wystarczająca - przyjmujemy ją jako definicję częściową „tchórzostwa”. Ale zaakceptujemy również inną definicję częściową pojęcia „tchórzos-⁹ Wspominam je krótko pod koniec paragrafu 10 tego rozdziału.