rozwojówka ćw ( 04 09 i 5 05 095

Jak poprzednio zaznaczono, dziedziczność i środowisko oddziałują pośrednio na rozwój psychiczny, a między tymi czynnikami zachodzi stała interakcja. Stanowią one zatem jedynie warunki, a nie bezpośrednie przyczyny kształtowania się określonych cech i zachowań jednostki. Związki między genotypem a rozwojem psychicznym człowieka są bardzo złożone. Od różnic genotypowych zależą tzw. szlaki rozwoju, odznaczające się swoistym rytmem i tempem oraz poziomem, tj. kanałem, którym indywidualny rozwój przebiega. W tym sensie czynniki genetyczne warunkują rozwój. Człowiek nie dziedziczy jednak po swoich przodkach właściwości psychicznych w podobny sposób, jak niektóre cechy somatyczne, takie jak budowa ciała czy kolor oczu. Ponadto pod wpływem środowiska szlak i tor rozwoju jednostki mogą ulec zmianie. Dotyczy to również całych populacji (Waddington, 1957). Z warunkami genetycznymi rozwoju wiążą się zatem ściśle warunki ekologiczne.

Czynniki ekologiczne obejmują wiele składników. Jedna ich grupa to rozmaite elementy środowiska naturalnego albo biogeograficznego, takie jak warunki klimatyczne, fauna i flora otoczenia, zasoby mineralne i wodne itp. Druga grupa - to ekonomiczne i społeczno-kulturowe własności środowiskowe, a więc poziom gospodarczy społeczeństwa, gęstość zaludnienia, stan budownictwa i komunikacji, zróżnicowanie zawodowe mieszkańców, organizacja szkolnictwa, zabytki oraz zasoby kultury materialnej i duchowej itp. Tak przyrodnicze jak i społeczno-kulturowe środowisko podlega zmianom i przeobrażeniom wskutek działalności człowieka, przy czym zmiany te nie zawsze są pozytywne.

Bardziej bezpośrednie związki przyczynowo-skutkowe zachodzą między rozwojem człowieka a jego własną aktywnością oraz nabywaniem doświadczenia w toku uczenia się, kształcenia i wychowania. Nazwaliśmy je przeto wyznacznikami rozwoju.

''^>"''''‘#^ⁱt^^H‘d.ś.ć;'.jako charakterystyczny stan i podstawowa cecha każdego organizmu, powoduje, że jednostka reguluje czynnie swoje stosunki ze^: środowiskiem; nie tylko przystosowuje się do niego, lecz także wywołuje zmiany w swoim otoczeniu. Aktywność jest więc zarazem procesem, przejawiającym się w formie czynności i działań podejmowanych od wczesnego dzieciństwa.

Ks z tałcę n.re, obejmujące nauczanie i wychowanie oraz uczenie się będące podstawą nabywania doświadczenia indywidualnego, odgrywa szczególnie ważną rolę w okresie dzieciństwa i młodości, lecz jego znaczenie jest również poważne w dalszych stadiach rozwoju. Znajduje to odbicie w ideach kształcenia permanentnego (ustawicznego) oraz w procesach samokształcenia i samowychowania (Przetacznik-Gierowska, Włodarski, 1994). Skutki oddziaływań pedagogicznych nie są przeważnie natychmiastowe; przybierają najpierw formę dyskretną, utajoną, a dopiero w określonych okolicznościach ujawniają się z całą wyrazistością. A zatem łańcuch przyczynowo-skutkowy: oddziaływania kształcące - zmiana rozwojowa bywa złożony z wielu ogniw i nie przypomina w niczym prostego związku między bodźcem a reakcją. Aby działanie kształcące było skuteczne, powinno być wtopione we własną aktywność jednostki.

Interakcje między obydwoma wyznacznikami rozwoju mają też związek z problemem wolności jednostki, swobodą wyboru działań, ról społecznych, partnerów itp., to znaczy z poczuciem sprawstwa oraz - zwłaszcza W dzieciństwie i młodości - z dwupodmiotowością procesu wychowawczego. Doświadczenia jednostki stanowiące skutek sytuacji wychowawczych, generowanych i strukturowanych przez wychowawców (Gurycka, 1985; Kofta, 1985) można uważać za ogniwo pośredniczące między oddziaływaniem kształcącym a zachowaniem się wychowanka.

4.2. Mechanizmy zmian rozwojowych

Jednym z istotnych zadań psychologii rozwoju człowieka jest wyjaśnianie podłoża zmian zachodzących w ciągu życia i ustalanie prawidłowości, jakie rządzą przebiegiem zjawisk rozwojowych. Niekiedy sprowadza się to do poszukiwania mechanizmów rozwoju psychicznego; termin mechanizm nie wydaje się jednak trafnym określeniem przedmiotu takich rozważań, chyba że będziemy go pojmować metaforycznie. Gdyby traktować go inaczej, sugerowałoby to przeświadczenie, iż człowiek nie jest niczym więcej, jak tylko mniej lub bardziej skomplikowaną „maszyną”, którą jakaś „siła” wprawia w ruch. W tym podręczniku będziemy używać terminu ,,mechanizm”w sensie metaforycznym.

Odrębnie stawia się pytanie o czynniki wywołujące zmiany rozwojowe. Przedstawiono je już poprzednio, wskazując na ich wzajemne powiązania i na względną rolę ich wpływu zależnie od okresu życia. Zasadom i prawom czy prawidłowościom natomiast podlegają procesy i zjawiska rozwojowe zgodnie z naturą człowieka jako istoty zarazem biologicznej i społecznej. Jednostka jest ponadto uwikłana z konieczności w sytuację - w szerokim tego słowa znaczeniu - tj. w okoliczności i zdarzenia przebiegające w świecie, w jakim żyje. Niezależnie od swojej woli i chęci znajduje się w określonej przestrzeni i uczestniczy w biegu historii swojej rodziny, kraju, społeczności, osadzonych w danej epoce. Modyfikację, różwpj u człowieka przez jego indywidualne, i zbiorowe Josy. można włączyć do'■suiigeheriś"praw. rządzących biegiem.:życia ludzkiego.■

Tradycyjnie przez prawidłowości rozwojowe rozumiano najbardziej ogólne procesy, czy to wywodzące się z biologicznych własności i funkcji organizmu człowieka, czy też bezpośrednio lub pośrednio związane z cechami środowiska i świata otaczającego, tak fizykalnymi, jak i społeczno-kulturowymi. Ponieważ procesy te towarzyszyły zawsze zmianom rozwojowym, jakkolwiek ich zasięg mógł być bardziej lub mniej ograniczony, zwykło się je nazywać mechanizmami rozwoju czy też jego zasadami albo prawami lub prawidłowościami^{1 2 3}

Niektórzy psychologowie zachowują jakby większą ostrożność, unikając terminu prawo czy prawidłowość i poprzestają na określeniu opisowym zasad rozwoju ontogenetycznego jako zbioru pojęć, nadrzędnych odnoszących się do całokształtu zjawisk rozwojowych (Por. H.M. Trautner,

1978).