S5000286

teczki⁸⁴. Przypuszczać też wolno, że pośród narzędzi pracy metalurgów znajdowały się także gładziki kamienne, których obecnie nie umiemy wyróżnić, a także kamienne młotki⁸⁵. Na koniec w grę mogą też wchodzić podkładki kamienne ^8fj.

O ograniczeniu zespołów form odlewniczych znanych z grobów kultury, łużyckiej była już mowa. Należy tu natomiast zwrócić uwagę na fakt, że w stosunku do wczesnych faz epoki brązu niepomiernie rzadziej obserwujemy na badanym terenie wspólwystępowanie przedmiotów związanych z produkcją metalurgiczną oraz przedmiotów, mogących być traktowane jako „luksusowe”. Rzadsze jest również występowanie narzędzi do obróbki metalu w grobach szczególnie bogato wyposażonych.

Bogatą literaturę mają łużyckie skarby odlew-ców, zawierające serie identycznych nie używanych okazów, surowiec, złom oraz braki produkcyjne i przedmioty me wykończone. Występują one od początku trwania kultury łużyckiej na całym jej obszarze (oprócz Lubelszczyzny oraz Mazowsza i Podlasia, gdzie pojawiają się później). Niekiedy zawierają one znaczne ilości przedmiotów tego samego rodzaju — por. np. 64 sierpy i 36 bransolet w skarbie z b. Littausdorf czy 42 naramienniki z Sokoliny⁸⁷. Niestety, brak narazie wiarygodnych danych dla odtworzenia liczby typów przedmiotów, wytwarzanych jednocześnie przez jednego odlewcę. W zasadzie stwierdzić można, iż zachowane skarby potwierdzają uprzednio sformułowany wniosek o ograniczeniu ilości produkowanych asortymentów, a często zawierają one okazy jednej tylko odmiany. Oczywiście, w grę może wchodzić także zjawisko przemiennego produkowania różnych wytworów (a wówczas jednolitość inwentarzy tych skarbów byłaby objawem pozornym), ale nie wydaje się to zbyt prawdopodobne. Świadczy przeciwko temu np. wyraźna powtarzalność wytworów w pięciu skarbach

⁸⁴ J. Kostrzewski: Wytwórczość metalurgiczna..., s. 195 i n., ryc. 27—29.

⁸⁶    E. Dobrzańska: Przyczynek do znajomości metalurgii brązowej w epoce brązu i okresie halsztackim w dorzeczu górnej Wisły i górnej Odry, „Silesia Anti-ua”. T. I. 1959, s. 94 i n. oraz F. Winkler i W. Bauma n n: Jungstbronzezeitliches Grab mit Gus-sformen von Battaune, Kr. Eilenburg, „Ausgrabungen und Fundę”, Bd. 20, 1075, s. 85 i n., ryc. 3, 4.

⁸⁸ M. Kostrzewska: Wyroby kamienne kultury łużyckiej w Wielkopolsce w epoce brązowej i we wczesnym okresie żelaznym, „Przegląd Archeologiczny”, T. IX, 1953, s. 237 i ryc. 3.

⁸⁷    E. Sturms: Die altere Bronzezeit im Ostbalti-kum, Berlin 1936, s. 106 i n. oraz Z. Durczewski: „Grupa górnośląsko-małopolska kultury łużyckiej w Polsce”, Cz. II, Kraków 1948, s. 45 i n.

⁸⁸    V. Podborsky: Mahren in der Spatbronzezeit und an der Schwelle der Eisenzeit, Brno 1970, s. 26 i n., tabl. 27—29.

z Boskovic ⁸⁸. Dodajmy, źe takie zawężenie dukcji świadczy o dobrej organizacji pracy twórców ^BD.

Powyżej omówione, a także niektóre wsp& mniane dalej fakty mogą świadczyć o powstać niu grup społecznych wytwórców (por. niżej).

Interesujące dane wnoszą tu też okazy ze śk darni napraw uszkodzeń, powstałych podczas użr kowania przedmiotów ®°. W niektórych wypadkac sposób naprawy jest tak prymitywny ⁹¹, iż możu sądzić, źe nie przeprowadzał jej fachowiec. Ot serwac je dowodzą też, że np. przy naprawach czyń brązowych często stosowano sposoby wskazujące na to, że naprawiający nie umiał wytworzyć i odpowiednio umocować kawałka cienkie blachy brązowej. Słuszne jest chyba tłumaczeni tego brakiem odpowiednich kwalifikacji osoby wykonującej naprawę⁹². Potwierdza to wyraźni wniosek o specjalizacji wytwórców, a w każdym razie o braku maksymalnych kwalifikacji część z nich. Podobne sugestie wynikają też z istnienk przedmiotów metalowych przerabianych, niekiedy w sposób bardzo prymitywny⁹³.

Powszechnym już w kulturze łużyckiej zjawiskiem jest występowanie szeregu lokalnych typów i odmian wytworów metalowych, które częściowo udało się już połączyć z określonymi centrami produkcji ⁹⁴. Wyjątkiem są tu znowu tereny Mazowsza wschodniego i Podlasia do okresu halsztackiego, a także Lubelszczyzna. Zasięgi poszczególnych typów są różne, często jednak mieszca się w promieniu nie przekraczającym 200 km, cc może wskazywać na skalę wędrówek z lub po odpowiednie wytwory ⁹⁵. 1 tu odnotować należy fakt

⁸⁹    L. Underwood:    Bronze Age Technology ii

Western Asia and Northern Europę, „Man”, VoL 51 1958, s. 22.

⁹⁰    Por. np. W. Szafrański: Skarby brązowe z ep<^v ki wspólnoty pierwotnej {IV i V okres epoki brązowe: w Wielkopolsce, Warszawa-Wrocław 1955, s. 177 i tf 148 oraz D. Durczewski: Skarby halsztackie z Wie: kopolski, „Przegląd Archeologiczny”, T. XIII, 1960 s. J i n., ryc. 10:1; 35:1; 51:3

⁹¹    Z wymienionych przez E. Kazdową (Reperac pravókych bronzu, „Sbornik Prąci Filoroficke Fakult Brnćnske University”, E 16, 1971, s. 114) technik wymię nić tu można np. owijanie drutem lub przewlekanie dnr tu przez wybite otworki.

⁹²    H. D r e s c h e r: Ausbesserungen an vorgesch& tlichen Bronzen, „Jahresschrift fur mitteldeutsche Vof geschichte”, T. 43, 1959, s. 217.

⁹³    Por. np. D. Durczewski: Skarby halsztackie, s. 75 I n.. ryc. 90.

⁹⁴Krótkie dane por.J.Kostrzewski, W. Chąw^e lewski, K. Jażdżewski: Pradzieje..., s. 149 i n E. Piesi: Etat contemporain des etudes de la civiłis? tion lusacienne en Tchćcoslovaquie [w:] „Investigatio* archeologiąues en Tchecóslovaquie”, Prague 1966; s. 1* i n.

⁹⁶ Por. J. Dąbrowski: Z .problematyki..., s, h i n. Nie jest to zjawiskiem rzadkim i na innych ter*; nach, por. np. K. Randsborg: From Period III ^s‘ Period IV, Copenhagen 1972, s. 28 i n., mapy 6, 10, ” 17, 20, 21 i 23.

źe nawej jak np. i rodzajów tworów i cych tal poziom kiedy 1 zdobnict Brak na lurgiczn przedmi jeszcze wadzonc rodzaju cynowy dobór ś że i fak nek oł bardzo naszyjn nadlew nież uw go duże nie wię nej pro wielkoś Rów no wryp rów. Są mentyk nieniem jaśnion; na niek kich — towania Prze wionycl wet nie! dzenie ; nych p( nego za łym jes; lurgiczn na nasz;

⁹⁸ E. der Siidz s. 280 i strzew laznym \ i n.) proc yt Poi oraz odpo gica”.

⁹⁸ j. :

12.

" H.

re Armrii s. 92 i n.

20