ScannedImage 12

arbitralne i dyskusyjne. Cechy te są ze sobą ściśle związane. W nowoczesnych warunkach społecznych istnieje wiele form komunikacji, które przekraczają granice państw, a w każdym razie czyniłyby to, gdyby nie przeszkadzały im w tym świadomie wprowadzone środki zapobiegawcze. Mam tu na myśli między innymi handel rynkowy, środki masowego przekazu, międzynarodową sztukę i sport, komunikację naukową i medyczną, turystykę, wymianę edukacyjną, migrację czy religie „światowe”. Obywatel Kanady może mieć na przykład rodzinę w Chinach, spędzać wakacje w Tajlandii, studiować we Włoszech, robić interesy z Japonią, publikować w Indiach, słuchać jamajskiej muzyki i modlić się zwrócony twarzą w stronę Mekki. Wprawdzie większa część komunikacji nadal ma charakter lokalny, ale lokalny oznacza zwykle mniej niż narodowy, a zatem nie ma bezpośredniego związku z granicami państwa. Tylko niektóre formy komunikacji, zwłaszcza komunikacja polityczna i prawna, mają faktyczny związek z granicami państwa.

Granice muszą być zatem wytyczone precyzyjnie, ponieważ większość form komunikacji nie zatrzymuje się tam, gdzie zatrzymuje się jurysdykcja polityczna i prawna. Muszą być także stabilne, by ludzie mogli wiedzieć, które decyzje polityczne i które prawa odnoszą się do nich, zwłaszcza obecnie, gdy państwa stają się coraz silniejsze, a prawo obejmuje swoim zasięgiem coraz większe obszary życia. Ponieważ jednak coraz więcej form komunikacji przekracza owe granice, w wielu przypadkach wydawać się one będą nieco sztuczne, a w spornych kwestiach będą przyczyniać się do powstawania trwałych lub okresowych konfliktów. Mówiąc krótko, precyzyjne, stabilne, często arbitralne, a niekiedy sporne granice między państwami odzwierciedlają potrzebę wyznaczenia obszaru obowiązywania jurysdykcji politycznej w sytuacji, gdy inne - zwłaszcza, choć nie wyłącznie, gospodarcze - formy komunikacji przecinają te granice, kwestionując tym samym wszelkie podziały polityczne.

Ze względu na tę cechę nowoczesnych granic terytorialnych, ustanowienie w ich ramach państw nie jest wcale prostym i automatycznym procesem. Komunikacja polityczna i prawna wiążą się z odgórną kontrolą władzy i wprowadzeniem powszechnie obowiązujących decyzji i norm. Spełniają one niezbędne funkcje w każdym bardziej złożonym społeczeństwie. Nowoczesne jednostki polityczne muszą jednak zaprowadzić kolektywną władzę w obrębie granic terytorialnych, które nie pokrywają się z faktycznymi granicami komunikacji. Struktury państwowe powstawały w średniowiecznej i wczesnonowoczesnej Europie w odpowiedzi na rozwój innych obszarów funkcjonalnych, zwłaszcza religijnych, gospodarczych i naukowych. Zasadniczą częścią tego procesu było ustanowienie granic politycznych, dzięki którym na przykład władze państwowe zdobyły ostatecznie przewagę nad władzami kościelnymi. Legitymizacja tych sztywnych granic wymagała jednak przekształcenia poszczególnych zbiorowości w sposób, który odpowiadał politycznym możliwościom państwa, a jednocześnie był w stanie zrównoważyć odśrodkową presję innych sposobów komunikacji.

Wczesnonowoczesna Europa stosowała tu dwa rozwiązania. Pierwsze, absolutyzm, polegało na budowaniu jednostki politycznej wokół jednej osoby - monarchy. Ziemie należące do monarchy stanowiły państwo. Drugi sposób, który zyskał ostatecznie przewagę, polegał na tworzeniu na podstawie pewnych istniejących już kategorii etnicznych idei narodu, zbiorowego podmiotu, który z racji swojego istnienia powinien był sprawować suwerenną władzę polityczną nad zamieszkiwanym przez siebie terytorium. Naród określał granice państwa, a wszyscy mieszkańcy państwa uznawani za jego „obywateli” mieli należeć do jednego narodu (por. Bendix, 1977; Gellner, 1983). Granice etnokulturowe i granice polityczne zaczęto uznawać za zbieżne, co zasadniczo odbiegało od wcześniejszego modelu postrzegania państwa, opartego na rozwarstwieniu społecznym, który to fakt w istotnym stopniu przyczynił się do załamania się tego modelu. W kształtowaniu się zbiorowości narodowej pomagało także to, że na zewnątrz owych granic nie mieszkali już barbarzyńcy i niewierni, ale inne narody posiadające własne państwa. W ten oto sposób tradycyjne wykładniki identyfikacji społecznej i tradycyjne opcje polityczne przyczyniły się do wewnętrznej ewolucji nowoczesnego państwa. Państwo to wykorzystało istniejący materiał kulturowy do budowy odmiennych, funkcjonalnie zorientowanych struktur. Oczywiście, w ramach tej strategii jedynie nieliczne istniejące wcześniej partykułaryzmy kulturowe mogły posłużyć jako uzasadnienie nastania państw narodowych. Reszta została zmarginalizowana, zasymilowana, zniszczona lub usunięta.

Religia odgrywała często decydującą rolę w procesie kształtowania się tożsamości narodu, choć rola ta bywała niejednoznaczna i konfliktowa.

97