ScannedImage 29

tam gdzie elitarna kultura świeckiego oświecenia zyskuje masowość i oparcie w ideologii marksistowskiej¹.

Wyjątkowe w hiszpańskim scenariuszu były, po pierwsze, triumf katolickiego reakcyjnego organicyzmu nad nowoczesnym sekułaryzmem w hiszpańskiej wojnie domowej, po drugie zaś, to, że przewlekły konflikt między „starożytnikami” a „nowoczesnymi” przybrał w Hiszpanii formę cywilizacyjnego konfliktu między Hiszpanią katolicką i iberyjską a Hiszpanią liberalną i europeizującą się.

W latach trzydziestych XIX wieku, opowiadając się po stronie karli-stów i mobilizując chłopstwo z północnej Hiszpanii przeciwko nowej monarchii konstytucyjnej, Kościół zdołał zrazić sobie większość sił społecznych w kraju. W odpowiedzi państwo pozbawiło Kościół majątków ziemskich, zniosło dziesięcinę i rozwiązało zakony. Szybka sprzedaż na aukcji majątków ziemskich zabranych Kościołowi dostarczyła hiszpańskiemu skarbowi dochodów potrzebnych do stłumienia powstania karlistów, udaremniła jednak dawny liberalny projekt uwłaszczenia chłopów i zaskarbienia sobie w ten sposób ich poparcia dla liberalnych rządów. Majątki trafiły w ręce konserwatywnych właścicieli ziemskich, którzy sprzyjali odtąd liberalnej sprawie ze względu na korzyści materialne. W ten sposób zdradzona rewolucja liberalna doprowadziła do konsolidacji latyfundialnego kapitalizmu agrarnego w środkowej i południowej Hiszpanii, Kościół stracił natomiast swoją bazę ekonomiczną na wsi i zerwał więzi z tworzącym się tam proletariatem wiejskim. Równocześnie jednak, odkąd karlistowska sprawa sukcesji tronu połączyła się z baskijskim i katalońskim nacjonalizmem, poparcie Kościoła dla karlistów wzmocniło także jego silną obecność w tamtych regionach².

Wskutek wywłaszczenia Kościół hiszpański w połowie XIX wieku znalazł się bez środków utrzymania. Zamknięcie klasztorów i rozwiązanie zakonów męskich oznaczało koniec wpływów Kościoła zdobywanych po-

przez edukację i działalność dobroczynną. Kościół, bezpieczny jedynie na północy kraju, poczuł się opuszczony, oderwany od państwa i klas rządzących. Dramatyczny spadek liczby księży - z około dwustu tysięcy w 1808 roku do pięćdziesięciu sześciu tysięcy w 1860 roku - pomimo wyraźnego wzrostu ogólnej liczby ludności Hiszpanii, jest wymowną oznaką sekularyzacji hiszpańskiego społeczeństwa³.

Kościół rozpoczął jednak wkrótce walkę o odzyskanie hiszpańskiego społeczeństwa, odnawiając sojusz z liberalnym i oligarchicznym państwem. Podpisanie konkordatu z Watykanem w 1851 roku doprowadziło do odprężenia w stosunkach między Kościołem a państwem. W zamian za ostateczne uznanie przez Watykan liberalnej władzy katolicyzm odzyskał część dawnych przywilejów. „Cudowna Rewolucja” 1868 roku przyniosła z sobą drugi, krótszy i bardziej powierzchowny, okres rozdziału Kościoła od państwa, jednak dokonana w 1874 roku Restauración odnowiła zerwany sojusz⁴. Mieszczaństwo i właściciele ziemscy, którzy zakończyli pomyślnie swoją rewolucję, wykorzystali okazję, aby pojednać się z osłabionym Kościołem. Nowa klasa rządząca zyskała poważanie i zdobyła ważnego sojusznika w powstrzymywaniu politycznych żądań radykalnych demokratów i społeczno-gospodarczych roszczeń klas niższych. Mieszczaństwo powróciło na łono Kościoła, przyjmując głównie zewnętrzne formy kulturowego katolicyzmu, lecz odmawiając przyznania Kościołowi prawa do jakiejkolwiek władzy nad prywatnym sumieniem lub prywatną moralnością. Hiszpański katolicyzm, chociaż zachował masowe oparcie wśród uwłaszczonego chłopstwa z północy, stawał się instytucją coraz bardziej miejską i „mieszczańską”. W tym samym czasie rosnący w siłę wiejski i miejski proletariat doświadczał coraz głębszej „dechrystianizacji”. Zużywszy całą energię na przywrócenie owczarni zbłąkanych owieczek, Kościół zaniedbał znacznie większą trzódkę. Na przełomie XIX i XX wieku, w nieustannych konfliktach

139

1

   David Martin, A General Theory of Secularization, New York 1978, s. 6.

2

   Edward Maiefakis, Agrarian Reform and Peasant Revolution in Spain, New Haven 1970; Pascual Carrión, Los Latifundios en Espana, Madrid 1932; Gabriel Jackson, The Origins of Spanish Anarchism, „South western Social Science Quarterly”, September 1955; Manuel Revuelta Gonzślez, La Exclaustracion, 1833-1840, Madrid 1976.

3

   Por. Antonio Ramos 01iveira, Politics, Economics and Men of Modem Spoin, London 1946, s. 426; Jaime Vicens-Vives, Historia de Espańa y America, t. 5, Barcelona 1961, s. 140-141; Payne, Spanish Catholicism, op. cit., s. 71-87; Juan Sńez Marin, Datos Sobre la Iglesia Espaiiola Contemporanea, 1768-1868, Madrid 1975.

4

   Zobowiązując się do „tolerowania” innych religii, konstytucja z 1876 roku w artykule 11 głosiła, że „rzymski katolicyzm jest religią państwową”, a „państwo bierze na siebie obowiązek utrzymania [katolickiego] kultu religijnego i jego kapłanów”.