Skan70

70 V. Pisanie pracy

Oczywiście powinniśmy korzystać z bezpośredniego źródła informacji, a nie podawać jej za kimś innym. Przypadki tzw. cytowania z drugiej ręki powinny mieć miejsce bardzo rzadko i tylko wtedy, gdy sięgnięcie do źródła pierwotnego jest utrudnione. Nigdy nie wolno tego ukrywać i fakt cytowania pośredniego musi być ujawniony w przypisie, jak w przykładzie:

¹ S.A. Kemper: Bezpośrednie prawodawstwo ludowe. Referendum. Plebiscyt. Inicjatywa ludowa, Warszawa 1918, s. 9-10. Cyt. za W. Kaczocha: Demokracja. Studia z dziejów myśli w Polsce, Poznań 1993. „Ars Nova”, s. 58.

B.    Przypisy źródłowe rozszerzone — w przypisach tego rodzaju poza wskazaniem źródła przytaczamy jakiś cytat lub omawiamy bliżej powołane poglądy. Mają one jednak tylko pośredni związek z głównym tokiem wywodu i dlatego nadmieniamy o nich w przypisie. A oto przykład¹:

¹ Wyjaśniał, że czyni tai „dla wygody legislatywy, zaoszczędzenia jej czasu i uwolnienia od kłopotu uchwalania odpowiedzi” — J.E. Kallenbach: The American Chief Executive, New York 1966. Harper and Row, s. 334.

C.    Przypisy odsyłające odsyłają czytelnika bądź to do innych fragmentów naszej pracy, bądź to do innych opracowań, np. w celu otrzymania dokładniejszych informacji lub porównania naszych poglądów z innymi:

¹    Była już o tym mowa w rozdziale 1 naszej pracy.

²    Na temat konstytucyjnej regulacji problematyki źródeł prawa zob. też uwagi L. Kaczyńskiego: Układ zbiorowy pracy — problem konstytucyjny, PiP 8/1999.

D. Przypisy polemiczne — posługujemy się nimi, kiedy podejmujemy polemikę z przedstawianymi poglądami, a przeprowadzenie dyskusji w tekście głównym rozbijałoby tok wywodów. Ten rodzaj przypisu dotyczy też sytuacji, kiedy w literaturze prezentowane są rozbieżne poglądy w pewnej kwestii mniej związane z naszymi rozważaniami, a my przyjmujemy tylko jeden z nich, do reszty odnosząc się krytycznie właśnie w przypisie. Polemiczny charakter przypisu często oddają już pierwsze słowa takie, jak:

¹    Pewne wątpliwości mogą wynikać z przyjęcia przez X takich kryteriów...

²    Trudno natomiast zgodzić się z poglądami X, Y i Z, którzy...

³    Zupełnie inaczej rzecz traktuje X, pisząc...

Oczywiście przypis polemiczny ma nie tylko sygnalizować różnice stanowisk, ale również przedstawiać stosowną argumentację. Bez tego ocena naszego postępowania może się spotkać tylko z krytyczną oceną recenzenta.

E. Przypisy dygresyjne pojawiają się wtedy, kiedy autor chce się podzielić z czytelnikiem pewną uwagą czy spostrzeżeniem na marginesie rozważań, nie nadając im charakteru polemicznego. W przypisach tego rodzaju często nie wskazujemy żadnych źródeł, a jeśli tak, to tylko w związku z uczynioną dygresją. Przedstawmy dwa przykłady²:

¹    Doskonałym przykładem takiego stawiania sprawy było przemówienie radiowo-telewizyjne de Gaulle'a z 7X1962 r. poprzedzające rozwiązanie Zgromadzenia Narodowego.

²    Pozostawienie swobody prezydentowi leżało w interesie konstytucji. W Konstytucyjnym Komitecie przedstawiciel rządu oświadczył jasno, że użycie art. 16 „może należeć tylko do prezydenta Republiki, w jego charakterze gwaranta jedności i niepodległości narodowej", Travaux prepuratoires..., s. 55.

W dobrej pracy dyplomowej spotkać można wszystkie rodzaje przypisów. Oczywiście najwięcej jest przypisów źródłowych, bo też stosunkowo często posługujemy się ustaleniami uczynionymi przez innych, a nic można korzystać z cudzych myśli, nie dokumentując ich pochodzenia. Tego wymaga tak przyzwoitość, jak i prawo. Poza tym ważne jest stworzenie możliwości weryfikacji naszych badań. Jednak poprzestanie tylko na przypisach źródłowych (sytuacje takie zdarzają się nawet w odniesieniu do publikacji naukowych) bardzo pomniejsza zalety pracy. Rola przypisów — jak pisze J. Boć — „jest niezastąpiona [...]. Treść, sposób ujęcia, kompletność i kompleksowość w treści przypisów dają łącznie świadectwo jakości i wielkości nakładu pracy, a nierzadko i erudycji”³.

1

Przykład z książki A. Putło: Prezydent a Kongres USA w świetle konstytucyjnych z.asad podziału i równoważenia władz. Gdańsk 1986, s. 74.

2

Oba przykłady pochodzą z książki K. Wołowskiego: Prezydent Republiki w powojennej Francji, Warszawa-Poznań 1973, s. 159 i 2L3.

3

~³ J. Boć: Jak pisać..., s. 32.