socjologia9 (2)

146 Struktury quasi-grupowe

podtrzymuję. Kiedy tym razem mówię, że ze względu na problem autonomii jednostki należałoby traktować ją jako część, element systemu, mam na myśli coś całkiem innego.

Otóż nie chodzi tutaj o człowieka w takim sensie, w jakim mówi się o nim w kontekście zjawisk składających się na poziom działających jednostek, lecz raczej

0 aktora, osobnika pełniącego rolę, przedmiot określonych nacisków strukturalnych. Jednostka jest więc w tym wypadku raczej właśnie pewną kategorią strukturalną, pewnym strukturalnym elementem systemu niż człowiekiem rozumianym jako sub-strat wszelkich zjawisk społecznych.

Na czym mogłaby polegać funkcjonalna autonomia jednostki? W języku strukturalnej teorii wymiany (Petera M. Blaua) można ją określić następująco: jeśli struktura A (lub jednostka A) odczuwa określoną potrzebę, która może być spełniona tylko przez jedną jedyną strukturę (lub jednostkę) B, to A jest potencjalnie zależna od B. Jednakże, jeśli ^4 może na przykład zmusić B do świadczenia korzyści na rzecz A bez odwzajemniania, wówczas A może uniknąć uzależnienia od B. Tymczasem ów proces wymiany nie zachodzi w próżni czy w izolacji, lecz w określonym kontekście strukturalnym, w kontekście określonego systemu czy szerszej struktury. Wynika stąd, że aby struktura (lub jednostka) A mogła unikać uzależnienia od B, musi być względnie niezależna od wielu pozostałych struktur (lub jednostek) danego systemu.

Z perspektywy podejścia strukturalnego, którego jestem zwolennikiem, „strukturalna” autonomia jednostki polega na takiej manipulacji wewnętrzną stratyfikacją roli, dzięki której jednostka uzyskuje względną niezależność od nacisków strukturalnych, względną odporność na nie. Możliwość i umiejętność uzyskiwania zarówno autonomii strukturalnej, jak i funkcjonalnej jest warunkiem wstępnym i niezbędnym uzyskania przez jednostkę zdolności do unikania stanów alienacyjnych.

Oba rodzaje autonomii jednostki: funkcjonalna, polegająca na uniezależnianiu się struktury (lub jednostki) od struktur (lub jednostek), z którymi znajduje się ona w bezpośredniej interakcji, oraz strukturalna, której sens polega na zdolności do przeciwstawiania się naciskom strukturalnym bez podejmowania prób rozerwania tej struktury i równocześnie bez szczególnego narażania się na różnego typu sankcje, wydają się wobec siebie komplementarne. W związku z tym określone sposoby uzyskiwania autonomii w ramach indywidualnej roli społecznej traktuję jako sposoby

1 środki wspólne dla obu typów autonomii.

5.2.1. Rozłam w roli (role distance). W pewnych okolicznościach dochodzi do rozłamu w roli lub też jednostka swym działaniem wyraża istnienie takiego rozłamu. Ten specyficzny stan struktury roli jednostki jest, z jednej strony, jednym ze skuteczniejszych sposobów unikania sytuacji alienacyjnych, a z drugiej - objawem bardzo wysokiego stopnia autonomii jednostki (Goffman, 1961; Coser R. L., 1966; Ford, Young, Box, 1967). Celem zarówno manipulowania stratyfikacją roli, jak i manipulowania procesem internalizacji jest osiągnięcie autonomii jednostki na skutek specyficznego rozłamu pomiędzy dwoma podstawowymi segmentami roli: strukturalnie narzucanymi nakazami roli, z jednej strony, i osobowościową definicją roli, z drugiej. Jak wiadomo, strukturalnie narzucone nakazy roli należą do sfery zewnętrznej wobec