socjologia7 (2)

144 Struktury quasi-grupowe

5.1.1. Wewnętrzna stratyfikacja roli jednostki. Przedstawiona tu struktura roli społecznej jest wewnętrznie ustratyfikowana. Mówiąc bardziej obrazowo: na tak zrekonstruowaną strukturę roli jednostki lub na poszczególne jej segmenty (poziomy) możemy nałożyć pewien schemat ich stratyfikacji, który w dowolnych okolicznościach będzie stały co do formy, lecz będzie się różni! co do treści. Ze względu na swą formę stratyfikacja ta jest systemem trojakiego rodzaju cech: cech podstawowych, niezbędnych dla danej roli, wyznaczających jej rzeczywisty charakter, stanowiących

0 jej odrębności w stosunku do innych ról, cech wystarczających dla danej roli, to znaczy takich, których brak w sposób istotny odbija się na swoistym charakterze roli, a wreszcie cech peryferyjnych, będących elementami roli, ale nieistotnych dla niej, których brak nie pozbawia roli jej istoty (Nadel, 1957). Zanalizujmy jakąś rolę społeczną, aby wykazać, na czym polega rozróżnienie między jej strukturą i stratyfikacją oraz jak zmieniająca się stratyfikacja wpływa na procesy społeczne towarzyszące istnieniu roli.

Jeśli zgodzimy się z tezą, iż rola społeczna jest złożoną, wielopoziomową strukturą obejmującą „obszary” zarówno struktur społecznych, jak i struktur osobowości jednostek, wówczas twierdzenie, iż ludzie są albo skrajnie konformistyczni, pozbawieni swych własnych indywidualności, są całkowicie produktami i odbiciem pewnych cech struktury grup, do których należą, albo też przeciwnie - są skrajnie wolni i autonomiczni, niezdeterminowani, a ich zachowanie nie jest wynikiem nacisków strukturalnych, lecz rezultatem indywidualnych wyborów, nie daje się utrzymać. Część z nakazów strukturalnych nigdy nie przedostaje się do struktur psychicznych człowieka, do jego osobowości, nigdy więc nie zostają one uznane za jego własne nakazy, mimo że przez niego wypełniane. Z niektórych badań nad rolą społeczną ucznia wynika na przykład, że rola społeczna zinternalizowana przez ucznia i rola narzucona mu przez nauczycieli są niemal skrajnie różne ze względu na ich stratyfikacje, aczkolwiek niewiele różnią się co do treści (Szmatka, 1973a). Odmienność czy też przeciwstawność stratyfikacji strukturalnie narzuconych nakazów roli z jednej strony

1 osobowościowej definicji roli z drugiej polega na tym, że elementy podstawowe roli ucznia w roli narzuconej mu przez nauczycieli, a więc elementy poziomu pierwszego, w roli zinternalizowanej przez niego stanowią cechy peryferyjne. To, co uczeń inter-nalizuje na skutek oddziaływania nakazów strukturalnych, pod względem treści pokrywa się więc w zasadzie z nakazami roli zinternalizowanej, lecz diametralnie różni pod względem ważności i wewnętrznej stratyfikacji.

Można zatem powiedzieć, że albo część nakazów i nacisków strukturalnych nigdy nie przedostaje się do struktur osobowościowych człowieka, a wobec tego nigdy nie zostają one uznane za jego własne przekonanie i jego własną powinność, lub też jeśli nawet przedostają się one do struktury osobowości jednostki, stratyfikacja, a więc pewne hierarchiczne ułożenie tych elementów, jest zasadniczo inna od hierarchii struktury wymogów i żądań zewnętrznych. W tym drugim wypadku jednostka, pomimo internalizacji norm i wartości pochodzących z zewnętrznych nakazów i nacisków, nigdy się z nimi nie będzie identyfikowała. Działanie jednostki zgodne z wzorami strukturalnymi będzie działaniem sterowanym z zewnątrz, będzie wyłącznie rezultatem nacisków struktury przy równoczesnej silnej alienacji jednostki wobec tych