strona0063 (2)

IM Maria Zebrowska

na rozwój struktury i funkcji układu nerwowego dziecka, /i wtórnie n« rozwój zarówno jego właściwości, jak i procesów psychicznych — »<|: a) odziedziczone i wrodzone zadatki anatomiczno-fizjologic/ne organizmu (szczególnie mózgu); b) własna aktywność i działalność dziecka; c) środowisko oraz d) wychowanie * 7

Omówimy kolejno znaczenie każdego z tych czterech podstawowych dla rozwoju psychicznego czynników.

2. Czynniki ho/.woju    t"Cv *

o. Zadatki organiczne

Do zadatków organicznych zaliczamy przede wszystkim;

ĄJ Strukturę i niektóre właściwości funkcjonalne układu nerwowego, zwłaszcza mózgu, który — jak już wiemy — Jest substratem psychiki. Dla rozwoju dziecka ważna jest budowa i furik cjonowanie analizatorów, a także typ układu nerwowego, tj. siła, równowaga i ruchliwość podstawowych procesów nerwowych; pobudzenia i hu mowunia (szczegóły — patrz rozdz. V).

//Układ hormonalny, ściśle powiązany z układem nerwowym i umożliwiający jego prawidłowe funkcjonowanie. Skoordynowane dzia łanie obu układów-pozwala rosnącemu organizmowi przystosować się do zmieniających się ustawicznie właściwości środowiska⁴’.

Odziedziczone i wrodzone zadatki organiczne ani samo nie są niezmien no, ani toż nie wyznaczają w sposób fatalistyczny przebiegu i granic rozwo • Ju psychicznego. Sam układ nerwowy jest w dużym stopniu plastycy n y i podatny na wpływy otoczenia, a jego funkcjonowanie kształtuje* się i r o z wija w toku życia osobnika, zgodnie ze sformułowaną prze*/ Pawłowu zasadą ,,jedności struktury i funkcji mózgu”: funkcje układu noi wowogo rozwijają się w wyniku implikowania się jogo struktury (m.in

“ To zestawienie czterech podstawowych czynników rozwoju dokonane pr/.«•/. na* zostało po raz pierwszy w skrypcie Psychologia rozwojowa (ł.ódl Warszawa JD57, f. 20), głównie na podstawie pracy T. Tomaszewskiego (1949) i niektórych, mało jeszcie wówczas u nas dostępnych prac psychologów' radzieckich. Znalazło ono Jod nak wyraźne potwierdzenie w podręczniku S. L. Rubinsztejna (1982, s. 221), a ostał Olo w podręczniku A. A. I.ublinskiej (1971, s. 7, 35 oraz 47-83, gdzie kolejno oma wiano są wylej wymienione czynniki). I Rubinsztejn, i Lublinska zamiast o „odzlrdri czonych i wrodzonych zadatkach anatomlczno-flzjologlcznych orcanlzmu", czy -.kió towo „zadatkach organicznych”, mówią po prostu o „dziedziczności”.

⁴¹ Szerzej o tym pisze A. Gębala Rola układu nerwowego i hormonalnego w kiztaltouanlu stosunków człowieka ■ środowiskiem. W. ( 'ynmkl rozwoju c.ln wieka. Wstęp do ekologu r łowicka Oprą owunii zbiorowe |d n>d N Woluósklrgr Warszawa 1972, PWN. rozdz 4

1BA

Teorie r«»/wo)li paychlrtncKo

zwiększania się liczby poląrzoń międzykomórkowych), struktura zaś komplikuje się dzięki funkcjonowaniu organizmu (reagowaniu na bodźce i włos-ncj aktywności dziecka).

Zadatki_organicxne — to również nie to samo, co wrodzone dyspozycje i zdolności psychiczne; stanowią one jedynie materialne podłoże uzdolnień, które same — jak już mówiliśmy — nie są ani wrodzone, ani niezmienne Taka sama zdolność może się rozwinąć na podstawie bardzo różnych zadatków, a takie same zadatki mogą prowadzić do powstania różnych zdolności. Ani poszczególne zadatki, ani ich zespoły nie przesądzają z góry tego, jaka zdolność ukształtuje się na ich podstawie. Zależy to od warunków, w jakich odbywa się rozwój zdolności, od własnej dziołnl-nolci podmiotu i jego świadomych wysiłków’, od oddziaływania wychowawczego ze strony otoczenia.

Od tych wszystkich warunków' zależy również rola, jaką w dalszym mzwoju dziecka odegrają jakieś zdolności z chwilą, gdy się już ukształtują. Tak np. żywa wyobraźnia może w jednym przypadku przyczynić tlę do rozwinięcia wybitnej twórczości naukowej lub artystycznej, w innym <iiś może prowadzić na manowce bezpłodnego marzycielstwa i fantastyki. Kształtowanie się zdolności nie jest też nigdy procesem zakończonym, Jakkolwiek mogą w nim następować przerwy i zahamowania. Zdolności zmieniają się i przekształcają w toku całego życia, podobnie jak zmieniają n!«; i przekształcają zainteresowania, zamiłowania, skłonności i potrzeby człowieka.

Jak więc widzimy, uznawanej dawniej fatalistycznej koncepcji d/l< d/lczności przeciwstawiamy dziś nowe rozumienie czynników wrodzonych, l« tóre sprowadzają się do plastycznych i zmiennych zadatków •matomiczno-fizjologicznych, stanowiących materialną podstawę właściwości i zdolności psychicznych. Klucz zaś do wyjaśnienia podstawowego

.....chanizmu powstawania i rozwoju właściwości psychicznych na pod.la

wic tych zadatków daje nam teoria odruchów warunkowych (por. rozdz. V).

N Włdimi działalność dziecka

/godnie z leninowską teorią odzwierciedlenia, która wskazuje na /wiązek psychiki z obiektywną rzeczywistością i której przyrodniczą podała wę d tworzył Pawłów przez scharakteryzowanie czynności mózgu jako u/yimoścl odruchowej, oraz zgodnie z poglądami klasyków marksizmu-lc-nlpłzmu na doniosłą rolę działalności ludzkiej w procesie pozna-

*• Por. Interesujące ekaperymenty A N. I.eontl«*wn n.'»d kształtowaniem nowych zdolności pr/edaiawlohe w rozprawi* Czynnik biotopie my a    tpołmny to p*y-

rhlr# rrlnwlfka (]DOS, a 141 - 184)