Sztuka i percepcja wzrokowa
8 []

fi

RÓWNOWAGA

inny efekt, zależy od rozmiaru krążków i kwadratu oraz od położenia krążków w kwadracie.

Położenia krążków mogą się wzajemnie równoważyć. Każde z dwóch położeń przedstawionych na rycinie 5a samo w sobie zdawałoby się niezrównoważone. Razem tworzą symetrycznie umieszczoną parę, która znajduje się w spoczynku. Ta sama para wydałaby się jednak źle zrównoważona, gdyby przesunąć ją na inne miejsce (rys. 5b). Wcześniejsza analiza mapy strukturalnej pomaga nam wyjaśnić dlaczego. Dwa krążki stanowią parę, ponieważ leżą blisko, mają podobną wielkość i kształt, są także jedyną „zawartością" kwadratu. Jako członkowie pary mają tendencję, żeby wydawać się symetryczne; tj. nadajemy im jednakową wartość i funkcję w całości. Ten sąd postrzeżeniowy kłóci się jednak z drugim, wynikającym z położenia pary. Dolny krążek zajmuje rzucającą się w oczy i stabilną pozycję środkową. Górny jest w położeniu mniej ustabilizowanym. Położenie wywołuje zatem wśród krążków różnicę niezgodną z ich symetryczną parzystością. Jest to dylemat nie do rozwiązania. Widz waha się między dwiema wykluczającymi się koncepcjami. Przykład świadczy, że struktura otoczenia przestrzennego wpływa w sposób zasadniczy nawet na bardzo prosty wzór obrazowy oraz że równowaga może być niepokojąco dwuznaczna, gdy kształt i położenie przestrzenne pozostają we wzajemnej sprzeczności.

RÓWNOWAGA PSYCHOLOGICZNA I FIZYCZNA

Pora stwierdzić wyraźnie, co rozumiemy przez równowagę czy eąuilibrium. Żądając od dzieła sztuki takiego rozmieszczenia wszystkich elementów, żeby wynikiem był stan równowagi, musimy wiedzieć, jak osiąga się równowagę. Ponadto niektórzy czytelnicy mogą sądzić, że nacisk na równowagę podyktowany jest tylko jakimiś szczególnymi względami stylistycznymi, psychologicznymi czy społecznymi. Jedni ludzie lubią równowagę, drudzy nie. Dlaczego więc równowaga powinna być konieczną cechą wzorów obrazowych?

Dla fizyka równowaga jest stanem, w którym działające na jakieś ciało siły wzajemnie się równoważą. W postaci najprostszej równowagę uzyskują dwie siły o jednakowe! mocy, działające w przedwnych kierunkach^ Definicję tę można zastosować do równowagi wzrokowej. Podobnie jak dało fizyczne, każdy skończony wzór obrazowy ma środek ciężkości czy punkt podparcia (fulcrum). Fizyczny punkt podparcia płaskiego przedmiotu, nawet ukształtowanego najmniej regularnie, można oznaczyć, umieściwszy przedmiot na koniuszku palca tak, by utrzymywał się w równowadze; tą samą metodą prób i błędów daje się ustalić środek wzoru obrazowego. Według Denmana W. Rossa sposobem najłatwiejszym będzie przesuwanie ramy po wzorze, dopóki rama i wzór nie zrównoważą się; środek ramy pokryje się wtedy ze środkiem ciężkości wzoru.

RÓWNOWAGA

Ryc. 6. Święty Michał ważący dusze, ok. 1470. Allen Memoriał Musenm. Oberiin College.

Pomijając kształty najbardziej regularne, nie znamy metody kalkulacji rozumowej, zdolnej zastąpić intuicyjne poczucie .równowagi, jakie ma oko. Z naszych poprzednich rozważań wynika, że zmysł wzroku doznaje wrażenia równowagi wówczas, gdy odpowiednie siły fizjologiczne w systemie nerwowym rozkładają się tak, że wzajemnie się kompensują.

Jeśli jednak zawiesimy na ścianie niezamalowane płótno, wzrokowy środek ciężkości wzoru pokryje się tylko z grubsza ze środkiem fizycznym, ustalonym me-

3 - Sztuka ł percepcja wzrokowa