Sztuka i percepcja wzrokowa2 []

KSZTAŁT

cztery kropki z ryciny 26 teraz postrzegani jako kwadrat, dzieje się tak dlatego, że w przeszłości widywałem wiele kwadratów.

Stosunek kształtu teraźniejszego do kształtu z czasów dawniejszych trzeba rozumieć mniej naiwnie. Po pierwsze, nic możemy obarczać odpowiedzialnością dni,

Ryt. 19

które minęły bez uwzględnienia faktu, żc w jakimś miejscu musiał być początek. Gactano Kanizsa ujmuje to tak: „Potrafiliśmy zaznajomić się z rzeczami z naszego środowiska właśnie dlatego, iż rzeczy te same stworzyły się dla nas siłami organizacji postrzeże ni owej, działającymi przed i niezależnie od doznań, co później pozwoliło nam ich doznawać”. Po drugie, wzajemne oddziaływanie między kształtem przedmiotu widzianego obecnie, a kształtem rzeczy widzianych dawniej, nie odbywa się automatycznie, ani też nie zachodzi zawsze, lecz zależy od tego, czy postrzegamy tu jakiś związek. Na przykład rycina 20 d, rozpatrywana z osobna, wygląda jak trójkąt, który przywarł do linii pionowej. Natomiast łącznic z ry-

* & C cL

Ryc. 20

dnami 20 a, b, c będzie prawdopodobnie widziana jako rożek kwadratu chowającego się za ścianą. Efekt ten powodowany jest przez kontekst przestrzenny, jak na rydnie 20, lub też, nawet w sposób bardziej przekonujący, przez kontekst czasowy: wyobraźmy sobie na przykład, że a, b, c, d następują po sobie jako ujęcia filmu animowanego. Efekt powstaje, ponieważ rysunki wiąże dostatecznie silne podobieństwo strukturalne. Również rycina 21 być może gwałtownie zmieni kształt,

kiedy dowiemy się, że przedstawia żyrafę przechodzącą za oknem. Opis werbalny rozbudza tu wzrokowy ślad pamięciowy, który przypomina rysunek na tyle wyraźnie, by wejść z nim w łączność.

Znany wszystkim studentom psychologii eksperyment dowiódł, że percepcja i odtwarzanie kształtów dwuznacznych pozostaje pod wpływem wskazówek słow

nych. Rycina 22 a była na przykład odtwarzana jako 22 b, kiedy badanym powiedziano, że na ekranie ukaże się klepsydra, lub jako c, gdy badany oczekiwał stołu. Eksperymenty takie nie świadczą, że to, co widzimy, zależy całkowicie od tego, co widzieliśmy wcześniej, nie mówiąc już, że taką determinację wywołuje język. Wykazują, że ślady pamięciowe znajomych przedmiotów mogą wpływać na kształt, który postrzegamy, oraz sprawiać, że będzie on dla nas wyglądał zupełnie inaczej, gdy pozwoli na to struktura postrzeganego przedmiotu. Większość wzorów bodźcowych jest w jakiś sposób dwuznaczna. Rycinę 22 a można odczytywać różnie, gdyż zostawia margines swobody, dzięki czemu dawnym doznaniom i oczekiwaniom wolno decydować, co zobaczymy: klepsydrę bądź stół. Ale żadna potęga przeszłości nie zmusi nas, byśmy w rycinie 22 a zobaczyli żyrafę.

Inne eksperymenty dowodzą, że nawet wtedy, kiedy pokazuje się badanym jakąś figurę setki razy, może ona mimo to być niewidzialna, gdy pojawi się w nowym

Ryc. 22

a & C