29940 Sztuka i percepcja wzrokowa7 []

KSZTAŁT

dr jednak elementarnymi. To samo dotyczy bizonów z przedhistorycznych jaskiń, bizantyjskich świętych, obrazów Celnika-Rousseau i Mondriana. Przyczyną, dla której wahamy się niekiedy zaliczyć rysunek przeciętnego dziecka, piramidę egipską. bądź pewne wysokie biurowce do „dzieł sztuki” — jest właśnie to, że jakieś minimum złożoności czy bogactwa uważamy za konieczne. Architekt Peter Blake pisał niedawno: „Jeszcze rok lub dwa i w Stanach Zjednoczonych będzie istniał tylko jeden typ produktu przemysłowego — gładka, błyszcząca kapsuła. Małe kapsuły będą tabletkami witaminowymi; większe - telewizorami lub maszynami do pisania; a wielkie - samochodami, samolotami lub pociągami”. Blake nie twierdził, że zmierzamy w ten sposób ku szczytom kultury artystycznej.

Jak powiedziałem, prostota względna zakłada — niezależnie od poziomu złożoności — ekonomię, dyscyplinę i porządek. Charlie Chaplin wyraził się raz do Jeana Cocteau, że po ukończeniu filmu trzeba „potrząsnąć drzewem" i pozostawić tylko to, co utrzyma się na gałęziach. Zasada ekonomii przyjęta przez uczonych wymaga, by w przypadku, kiedy kilka hipotez ujmuje trafnie fakty — posługiwać się hipoteza najprostszą. Według Cohena i Nagła, „hipotezę nazywa się prostszą od innych, jeżeli ilość niezależnych rodzajów elementów jest w niej mniejsza niż w pozostałych”. Wybrana hipoteza musi umożliwiać uczonemu wyjaśnienie wszystkich aspektów badanego zjawiska minimalną liczbą twierdzeń, powinna też w miarę możności tłumaczyć nie tylko jeden szczególny układ rzeczy lub zdarzeń, lecz obejmować pełen zakres zjawisk danej kategorii.

Zasada ekonomii obowiązuje estetycznie w tym sensie, iż artyście nie wolno wykraczać poza to, co jest dla jego celu niezbędne. Artysta bierze przykład z natury, która słowami Izaaka Newtona „niczego nie czyni nadaremnie, a tym bardziej coś bywa daremne, im mniej jest przydatne; gdyż Natura raduje się prostotą i nie znosi przepychu zbędnych racji”. Jednakowo ile jest mówić za dużo, jak za mało; równie ile zbyt komplikować i zbyt upraszczać. Pisma Martina Heideggera i wiersze Wallace^?a Stevensa nie są bardziej skomplikowane niż powinny.

Wielkie dzieła sztuki są złożone, ale cenimy je również za to, że „odznaczają się prostotą”, rozumiejąc przez to, że bogactwo znaczenia i formy ujęte zostało w taką strukturę ogólną, która jasno określa miejsce i rolę każdego szczegółu w całości. Porządkowanie koniecznej struktury w najprostszy możliwy sposób na-zwiemy jej dyscyplina. Paradoksalnie z pozoru brzmią słowa Kurta Badta o Ru-bensre, że należy on do najprostszych artystów. Badt wyjaśnia: „To prawda, że aby dostrzec jego prostotę, trzeba umieć pojąć lad, który rządzi ogromnym światem sil aktywnych". Badt definiuje prostotę artystyczną jako „najmądrzejsze uporządkowanie środków oparte na zrozumieniu spraw istotnych, którym pozostałe muszą podlegać”. Przykładem prostoty artystycznej jest dla Badta Tycjanowska metoda tworzenia obrazu z cienkiej warstwy krótkich pociągnięć pędzla. „Odrzucony zostaje podwójny system powierzchni i konturów, osiągnięty — nowy stopień prostoty. Cały obraz jest wykonany jedną tylko metodą. Dotychczas linię określały przed-

mioty; służyła do zaznaczania granic, miejsc zacienionych i może też najjaśniejszych. Obecnie linia przedstawia także światło, przestrzeń i powietrze, spełniając w ten sposób żądanie większej prostoty, która wymaga, by ^ieczna stałość formy była ściśle związana z ciągle zmiennym biegiem życia”. Podobnie Rembrandt w pewnym momencie swego rozwoju zaniechał w imię prostoty używania koloru niebieskiego, który nie współbrzmiał w akordach złotego brązu, czerwieni, ochry i oliwkowej zieleni. Badt cytuje również technikę graficzną Durera i jego współczesnych, którzy cieniowanie i wolumen przedstawiali tymi samymi falistymi kieskami, co kontury postaci, i tak jak w przykładach poprzednich zyskiwali prostotę dzięki jednolitości środków.

W dojrzałym dziele sztuki wszystkie rzeczy wydają się do siebie podobne. Niebo, morze, ziemia, drzewa i postaci ludzkie zaczynają wyglądać, jak ulepione z jednej gliny, która niczego nie fałszuje, ale wszystko tworzy na nowo przez poddanie jednoczącej sile wielkiego artysty. Każdy wielki artysta daje początek nowemu światu, w którym znajome rzeczy wyglądają tak, jak nigdy przedtem nie wyglądały dla nikogo. Ten nowy wygląd nie jest zniekształceniem ani zdradą, interpretuje tylko starą prawdę w sposób olśniewająco i wzruszająco świeży. Jedność koncepcji artystycznej prowadzi do prostoty, która — daleka od zaprzeczania złożoności — okazuje swe zalety wtedy, kiedy nie szuka ucieczki w abstynenckim ubóstwie, lecz opanowuje wielość doświadczeń ludzkich.

Subtelną złożoność osiągnąć można łączeniem kształtów geometrycznie prostych; a połączenia z kolei będą nierozerwalne dzięki upraszczającemu porządkowi. Rycina 36 przedstawia schemat kompozycyjny reliefu Bena Nicholsona. Równie prostych elementów nie spotkamy w żadnym dziele sztuki. Kompozycja składa się

Ryc. 36