Sztuka i percepcja wzrokowa9 []

2. Kształt

Widzę przedmiot. Widzę świat, który mnie otacza. Co oznaczają te zdania? Na codzienny użytek widzenie jest w zasadzie środkiem orientacji praktycznej, pozwala stwierdzić wzrokiem, że ktoś czy coś znajduje się na jakimś miejscu i wykonuje jakąś czynność. Jest to identyfikacja sprowadzona do minimum. Człowiek, który nocą wchodzi do sypialni, dostrzega ciemną plamę na białej poduszce i w ten sposób „widzi", że żona jest na znajomym miejscu. Przy lepszym oświetleniu zobaczy więcej, w gruncie rzeczy jednak do orientacji w znanym pomieszczeniu wystarcza minimum danych. Zdarza się, że osoba cierpiąca wskutek uszkodzenia mózgu na agnozję wzrokową straci zdolność rozpoznawania nawet tak podstawowych kształtów, jak koło czy trójkąt. Mimo to, może pracować i radzić sobie w codziennym życiu. Jak orientuje się na ulicy? „Na chodnikach wszystko jest smukłe: to ludzie; pośrodku, na jezdni, wszystko jest hałaśliwe, duże, wysokie — mogą to być autobusy, samochody". Przez znaczną część dnia wielu ludzi z niclepszym pożytkiem korzysta ze zdrowego zmysłu wzroku.

WIDZENIE - CZYNNOŚĆ ŚWIADOMA I ODKRYWCZA

Widzenie może oczywiście oznaczać coś więcej. Wiemy dobrze, co o procesie widzenia mówią fizycy. Przedmioty w środowisku emitują lub odbijają światło. Soczewki oczu rzutują obrazy tych przedmiotów na siatkówki, które przekazują informacje do mózgu. Co jednak wiemy o doznaniu psychologicznym, które odpowiada temu procesowi? Chętnie szuka się tu analogii ze zjawiskami fizjologicznymi. Obraz optyczny na siatkówce pobudza około 130 milionów mikroskopijnie maleńkich receptorów, z których każdy reaguje na długość fali i natężenie światła, jakie odbiera. Wiele tych receptorów nie działa samodzielnie. Połączenia nerwowe wiążą je w zespoły. I jak wynika chociażby z badań oczu niektórych zwierząt — zespoły takie rzeczywiście współpracują ze sobą przy reagowaniu na pewne ruchy, rodzaje przedmiotów, rozgraniczenia między przedmiotami. Ale nawet pomimo tej współpracy, muszą istnieć jakieś zasady rządzące przekształcaniem nieskończonej ilości pojedynczych podniet w obrazy przedmiotów, które widzimy.

Przedstawiony opis mechanizmów fizjologicznych łatwo mógłby nasunąć wniosek, że odpowiadające im procesy percepcji kształtu są prawie całkowicie pasywne i przebiegają w porządku linearnym - od rejestrowania elementów najmniejszych

od układania większych jednostek. Oba przypuszczenia byłyby niesłuszne. Po pierwsze - nie jest tak, że świat obrazów odbija się po prostu na jakimś wiernym i czułym organie. Na dobrą sprawę, patrząc na przedmiot, sięgamy jakby po niego. Z pomocą jakiegoś niewidzialnego palca pokonujemy otaczającą nas przestrzeń, docieramy w odległe miejsca, gdzie znajdują się rzeczy, dotykamy, chwytamy, badamy powierzchnie, granice, fakturę. Postrzeganie kształtów jest zajęciem niezwykle aktywnym.

Pod wrażeniem tego doznania dawni myśliciele podobnie opisywali fizyczny proces widzenia. Platon na przykład twierdzi w Timajosie, że łagodny ogień, który ogrzewa ludzkie ciało, wydobywa się przez oczy w postaci gładkiej i gęstej strugi światła. W ten sposób między patrzącym człowiekiem i oglądaną rzeczą powstaje dotykalny most, którym impulsy świetlne wychodzące z przedmiotu przebiegają do oczu, a stamtąd - do duszy. Czasy prymitywnej optyki minęły, lecz doznania, które ją zrodziły, nadal są żywe i wciąż pojawiają się w poezji.

Na przykład T. S. Eliot pisał: „I niewidoczne ramię oka przeżegnało się, gdyż róże odpowiadały mu spojrzeniem kwiatów".

UCHWYCIC ISTOTĘ

Jeśli widzenie jest rozumieniem, co potrafimy pojąć - patrząc? Czy wszystkie niezliczone elementy informacji? Czy tylko niektóre? Obserwator, który uważnie ogląda przedmiot, przekonuje się, że ma oczy doskonale przystosowane do widzenia najdrobniejszych szczegółów. Mimo to percepcja wzrokowa nie ma w sobie nic z mechanicznej wierności kamery, która wszystko rejestruje bezstronnie: najmniejsze detale i najdelikatniejsze odcienie kształtów i barw tworzących oczy i usta osoby, która pozuje do fotografii; i z tą samą obojętnością - kawałek telefonu, wystający przypadkiem zza głowy. Co więc widzimy, kiedy widzimy?

Zobaczyć znaczy uchwycić kilka najbardziej charakterystycznych cech przedmiotu - błękit nieba, wygięcie łabędziej szyi, połysk metalu, prostokątny kształt książki i wydłużony papierosa. W paru zwyczajnych kreskach i kropkach dostrzegają bez trudu „twarz” nie tylko cywilizowani Europejczycy, których można by podejrzewać, iż uzgodnili między sobą taki „język znaków”, lecz również dzieci, ludy prymitywne i zwierzęta. Kohler siał postrach wśród szympansów pokazując im „zwykłe pluszowe zabawki” z czarnymi guzikami zamiast oczu. Zdolny karykaturzysta umie stworzyć uderzająco podobny wizerunek człowieka paroma trafnie dobranymi kreskami. Znajomego rozpoznajemy z daleka po kilku zaledwie najbardziej elementarnych proporcach czy ruchach.

Kilka charakterystycznych cech wystarcza nie tylko do określenia, czym lub kim jest postrzegany przedmiot, wystarcza także, by przedmiot ten jawił się jako pełny, zintegrowany wzór. Odnosi się to nie tylko do naszego obrazu przedmiotu jako ca-