73732 Sztuka i percepcja wzrokowa5 []

KSZTAŁT

korzysta również natura, żeby chronić zwierzęta. Oczy żab, ryb, ptaków i ssaków mają tendencję, by zdradzać obecność skądinąd dobrze zakamuflowanego zwierzęcia na skutek uderzającej prostoty i niezależności swego okrągłego kształtu, dlatego też często zakrywają je ciemne paski; biegnąc w poprzez głowy. Artyści nowocześni próbowali przedstawić przedmioty w sposób sprzeczny z potocznym doświadczeniem. Gertruda Stein pisze, że gdy w czasie I wojny światowej Picasso zobaczył zamaskowane farbą działa, wykrzyknął zdumiony: „Myśmy to wymyślili — to jest kubizml”

Dlaczego zatem nasze oczy przeważnie dobrze nam służą? Nic jest to tylko szczęśliwy zbieg okoliczności. Po pierwsze, ta część świata, którą stworzył człowiek, dostosowana jest do ludzkich potrzeb. Jedynie sekretne drzwi w starych zamkach i nowoczesne samochody zlewają się ze ścianami. Skrzynki pocztowe w Londynie pomalowano jaskrawą czerwienią, aby wybijały się z otoczenia. Jednakże nie tylko umysł ludzki, lecz również natura fizyczna muszą przestrzegać prawa prostoty. Zewnętrzny kształt przedmiotów natury jest tak prosty, j'k pozwalają na to warunki; a prostota kształtu ułatwia segregację wzrokową. Czerwień i krąglość jabłek, tak różne od wielu kolorów i kształtów liści i gałęzi, nic istnieją dla wygody zbierających, lecz są zewnętrznym przejawem faktu, że jabłka rosły oddzielnie i inaczej niż liście i gałęzie. Odmienne procesy wewnętrzne i odmienne materiały dają. jako produkt uboczny — wyróżniający się wygląd.

Tłzcći czynnik, który sprzyja postrzeżeniowemu podziałowi, nic jest wprawdzie niezależny od dwóch pozostałych, wart jest jednak osobnej wzmianki. Prosty kształt, a zwłaszcza symetria, pomaga utrzymać równowagę fizyczną. Dzięki niemu nie przewracają się ściany, drzewa i butelki i dlatego zarówno przyroda jak człowiek faworyzują taki kształt w swym dziele konstrukcyjnym. Reasumując więc, pożyteczna zbieżność między naszym widzeniem rzeczy, a tym, jakie one są rzeczywiście, wynika z faktu, że widzenie - jako odbicie fizycznych procesów w mózgu — podlega temu samemu podstawowemu prawu organizacji, co przedmioty natury.

PODZIAŁ W SZTUCE

W dziełach malarskich, rzeźbiarskich i architektonicznych podział widzianego kształtu jest szczególnie potrzebny i oczywisty. Tutaj również - przede wszystkim w przypadku architektury — podział może ułatwiać orientację praktyczną. Zasadniczo jednak podział służy jedynie sprawie przekazania wypowiedzi obrazowej. W rzeźbie Kochankowie (ryc. 48) Gonstantin Brancusi nadaje dwom obejmują* cym się postaciom kształt kwadratowego bloku, kształt tak mocny i doskonały, że jedność całości dominuje nad podziałem na dwie istoty ludzkie. Czytelna symbolika tej koncepcji zdecydowanie kontrastuje ze słynnym ujęciem podobnego

KSZTAŁT

tematu przez Augusta Kotlina, gdzie uparta niezależność obu postaci wyraża daremną walkę o połączenie. Części mają tu burzyć jedność całości.

Podział, który służy celom artystycznym, nie jest tak nieskomplikowany, jak podział w schematycznych figurach, których użyłem, by pokazać zasady podsta-wowe. Nic ogranicza się, tak jak na szchownicy, do jednego poziomu, ale rozciąga się i zachodzi na poziomach hierarchicznych, podporządkowanych jeden drugiemu.

Segregacja wstępna ustala główne cechy dzieła. Części większe dzielą się potem na mniejsze, a rzeczą artysty jest dostosować stopień i rodzaj podziałów i związków do zamierzonego znaczenia. Na obrazie Maneta Gitarzysta (tyc, 49) segregacja wstępna odrywa całą scenę pierwszoplanową od neutralnej kotary tla. W obrębie tej sceny muzyk, ławka i niewielka martwa natura z dzbankiem tworzą podział wtórny. Oddzielenie człowieka i ławki zostaje częściowo skompensowane przez Tikład, który łączy ławkę i podobne kolorystycznie spodnie oraz przeciwstawia je górnej, ciemnej partii postaci. Przecięcie człowieka za pomocą światła i koloru dodaje wagi gitarze, umieszczonej między górną i dolną połową ciała. Równocześnie zagrożoną jedność postaci podkreślają inne środki, a zwłaszcza rozłożenie dokoła niej obszarów białych, wiążących w całość pantofle, mankiety, chustkę i koszulę; maleńki, ale ważny skrawek koszuli wystaje spod lewego łokcia.

Każda z głównych części obrazu jest kolejno dzielona, a na każdym poziomie jedno lub kilka lokalnych skupisk gęściej zorganizowanej formy pojawia się w oto-