Sztuka i percepcja wzrokowa6 []

KSZTAŁT

Linia prosta nie jest skomplikowana, ponieważ występuje w niej jeden, niezmienny kierunek. Linie równoległe są mniej skomplikowane od linii stykających się pod jakimś kątem, gdyż ich stosunek określony jest przez jedną, stalą odległość, Kąt prosty jest mniej skomplikowany niż inne kąty, tworzy bowiem podział przestrzeni oparty na powtarzaniu wciąż tego samego kąta (ryc. 33). Ryciny 34 a i 34 b składają się z identycznych części, ale b jest wzorem prostszym, gdyż części mają wspólny środek. Dodatkowym czynnikiem upraszczającym jest zgodność z przestrzennym układem odniesienia o pionowo-poziomej orientacji. Na rycinie 32 układowi temu podporządkowują się wszystkie boki kwadratu, żaden - trójkąta.

Ryc. 34

Przykłady te sugerują, że do poprawnej definicji prostoty moglibyśmy dojść licząc nie elementy, lecz cechy strukturalne. Jeśli chodzi o kształt, cechy takie można wyrazić przy pomocy odległości i kąta. Gdybym zwiększył ilość narysowanych w kole, równomiernie rozmieszczonych promieni z dziesięciu do dwudziestu, wzrosłaby wprawdzie ilość elementów, ale ilość cech strukturalnych pozostałaby niezmieniona; bowiem bez względu na ilość promieni, do opisania budowy całości wystarcza jedna odległość i jeden kąt.

Cechy strukturalne należy określać biorąc pod uwagę całość wzoru. Mniejsza ilość cech na węższym obszarze będzie często powodować występowanie większej ilości cech w całości; innymi słowy to, co uprości część, może skomplikować całość. Na rycinie 35 linia prosta stanowi najmniej skomplikowane połączenie między punktami a i b, jedynie wtedy, gdy pomijamy fakt, iż dzięki krzywej mniej skomplikowany stałby się cały wzór.

Julian Hochbcrg starał się zdefiniować prostotę (wolał zresztą wartościujący termin „doskonałości figuralnej”) za pomocą pojęć, zaczerpniętych z teorii informacji: „Im mniejsza ilość informacji wystarcza do zdefiniowania danego układu w porównaniu z innymi możliwościami, tym bardziej prawdopodobne jest, że figura będzie właśnie tak postrzegana”. Później ujął niezbędne informacje w kategorie trzech cech kwantytatywnych: ilości kątów, jakie zawiera figura, ilości różnych kątów podzielonej przez ogólną ilość kątów, oraz ilości linii ciągłych. Warto zapamiętać, że omawiane cechy nie są cechami rzeczywiście narysowanymi na papierze, ale cechami postrzeganymi na rysunku. W sześcianie z drutu narysowanym w perspektywie centralnej występuje na przykład tylko jedna wielkość kąta i jedna wielkość boku, gdy postrzegany jest jako zwykły sześcian, choć rysunek w rzeczywistości zawiera co najmniej dziewięć wielkości kąta i dziesięć wielkości boku. Z tego właśnie powodu sześcian trójwymiarowy uważany jest za prostszy od dwuwymiarowego rzutu sześcianu.

Jeśli któraś z takich metod obliczania cech strukturalnych należycie odzwierciedla poziom prostoty postrzeganych wzorów, wystarczy do pomiarów naukowych. Jednakże zarówno psycholog, jak i artysta muszą sobie uświadomić, że doznanie postrzeżeniowe, wynikające z patrzenia na jakąś figurę, nie da się wyrazić sumą postrzeżonych składników. O charakterze kuli decyduje na przykład jej koncentryczna symetria i stała krzywizna powierzchni, mimo że kulę można skonstruować, określić i zamówić sobie przez telefon, podając jedynie długość jej promienia. Ponadto proste figury geometryczne odbiegają oczywiście daleko od wysoce skomplikowanych wzorów, które spotykamy powszechnie w sztuce i w naturze. Ale z drugiej strony konstrukcje teoretyczne nie pretendują nigdy do czegoś więcej, niż tylko do zbliżenia się do złożoności, którą przynosi rzeczywistość.

Omawiałem dotychczas prostotę absolutną.>\V znaczeniu absolutnym ludowa piosenka jest prostsza od symtemi, a rysunek dziecka od obrazu Tiepola. Musimy jednak zająć się również prostotą względną, która występuje na każdym poziomie złożoności. Człowiek, który pragnie sformułować jakieś twierdzenie, albo wykonać jakąś czynność, musi zadać sobie dwa pytania: jaka najprostsza struktura będzie służyć mojemu celowi (ekonomia) oraz w jaki sposób najprościej utworzę tę strukturę (dyscyplina i porządek)?

Kompozycje ludzi dorosłych rzadko są tak proste, jak pomysły dzieci; a gdy są - skłonni jesteśmy wątpić w dojrzałość twórcy. Dzieje się tak dlatego, że mózg ludzki jest najbardziej złożonym mechanizmem w przyrodzie i kiedy człowiek pracuje nad dziełem, które ma być godne autora - wzbogaca je, żeby odzwierciedlało bogactwo umysłu. Proste przedmioty mogą nas cieszyć, spełniając należycie swoje skromne funkcje, ale wszystkie prawdziwe dzieła sztuki są bardzo złożone nawet wtedy, kiedy z pozoru wydają się „proste". Przyglądając się powierzchniom pięknego posągu egipskiego, kształtom, które tworzą świątynię grecką, związkom formalnym w rzeźbach afrykańskich - przekonujemy się, iż można je nazwać różnie, nig-