Sztuka i percepcja wzrokowa1 []

KSZTAŁT

potęguje to napięcie. Będą o tym świadczyć przykłady z ryciny 40. Historykom wuTri przypomni się tu różnica między stylem klasycystycznym i ekspres jonistycz-nym. Klasycyzm dąży do prostoty, symetrii, prawidłowości i redukcji napięcia. Ekspresjonizm uwypukla to, co nieregularne, asymetryczne, niezwykłe i złożone, stara się też wzmóc napięcie. W tych dwóch rodzajach stylu streszczają się dwie tendencje, których wzajemne oddziaływanie — w zmiennych proporcjach — stanowi o strukturze każdego dzieła sztuki plastycznej, a w gruncie rzeczy - każdego widzianego wzoru. Więcej na ten temat powiemy w innym miejscu.

CAŁOŚĆ NIE ZANIKA

Okazuje się, iż rzecz)-, które widzimy, stanowią całość i żyją w nas jako całość. To, co zobaczymy na danym obszarze pola widzenia, będzie z jednej strony ściśle zależeć od miejsca i funkcji tego obszaru w całym kontekście. Z drugiej strony strukturę całości będą modyfikowały lokalne zmiany. Wzajemne oddziaływanie między całością i częścią nie jest ani automatyczne, ani powszechne. Zmiana w całej strukturze może, ale nie musi, wpływać dostrzegalnie na część; z kolei zmiana kształtu lub koloru części wywrze niewielki wpływ na całość, gdy będzie zachodziła jakby poza czy z dala od głównych szlaków strukturalnych. Są to konsekwencje faktu, że każde pole widzenia jest postacią.

Nic musi to dotyczyć przedmiotów fizycznych pełniących rolę bodźców dla zmysłu wzroku. Strumień wody jest postacią, ponieważ to, co zdarza się w jednym miejscu, wywiera wpływ na całość. Ale nie jest nią skała; na wsi zaś drzewa, chmury i woda oddziałują na siebie jodynie w wąskich granicach ścisłych powiązań. Ponadto nie każde oddziaływanie fizyczne, jakie zachodzi w widzianym przez nas święcie, musi mieć odpowiednik wzrokowy. Elektryczny grzejnik ma silny, choć niewidoczny wpływ na znajdujące się w pobliżu skrzypce, natomiast blada kobieca twarz — przez kontrast z czerwoną suknią - zielenieje na skutek działania postrzc-żeniowego, które nie ma fizycznego odpowiednika.

Marmurowej Madonny Michała Anioła nie obchodzi fakt, że jakiś obłąkany człowiek odłupał jej ramię młotkiem; również barwnik na płótnie nie ulega żadnej fizycznej zmianie po odcięciu połowy obrazu. Oddziaływania, które dostrzegamy wzrokiem, muszą wynikać z procesów w naszym systemie nerwowym. Architekt Eduardo Torroja zauważa: „Widzenie linii prostej, krzywej i bryły zawsze pozostaje pod wpływem innych linii i płaszczyzn z otoczenia. I tak prosta linia złączenia w luku spłaszczonym może wyglądać jak krzywa o wypukłości kontrastującej z wygięciem luku. Prostokąt umieszczony w ostrołuku ma kształt zdeformowany”.

Mówiłem poprzednio, że wzajemnymi wpływami w obrębie pola widzenia rządzi prawo prostoty, zgodnie z którym siły postrzeżeniowe tworzące takie pole będą układać się w najprostszy, najbardziej regularny i symetryczny wzór, dostępny

w danych warunkach. Stopień, w jakim może obowiązywać to prawo, będzie w każdym przypadku zależał od restrykcji panujących i narzucanych przez układ. Dopóki na siatkówki oczu pada artykułowany wzór bodźcowy, dopóty percepcja musi akceptować otrzymany kształt; musi poprzestać na grupowaniu i dzieleniu istniejącego kształtu tak, aby wynikiem była struktura możliwie najprostsza. Jak wykazują ryciny 38 i 39, dalsze uproszczenia mogą zachodzić wtedy, kiedy działanie bodźca osłabia krótka ekspozycja, niedostateczne światło, lub inny, podobny czynnik.

W doznaniu wzrokowym zauważamy jedynie rezultaty tego procesu porządkującego. Jego przyczyn trzeba szukać w systemie nerwowym. O istocie takiej organizacji fizjologicznej nie wiadomo prawic nic. Wnioskując z tego, co dzieje się w widzeniu, można powiedzieć, że organizacja musi się wiązać z procesami pniowymi. Wolfgang Kohler pisze, że procesy połowę są często obserwowane w fizyce i dlatego występują prawdopodobnie również w mózgu, system nerwowy należy bowiem do świata fizycznego. „Jako przykład z żyda codziennego - mówi Kdhler -weźmy stałe natężenie przepływu wody w sied wodociągowej. Dzięki wzajemnemu oddziaływaniu w obrębie systemu, rozległy proces pozostaje całośdą”.

Trzy przykłady wystarczą, by zilustrować, jak silna i powszechna jest tendencja do utrzymywania całośd wzrokowej w stanie najprostszym, albo do przywracania jej tego stanu. Psycholog Ivo Kohler używał zniekształcających okularów. Zaintrygował go fakt, żc - zważywszy wady aparatu wzrokowego człowieka -„obraz jest lepszy niż być powinien”. Soczewka oka nic jest, na przykład, dostosowana do aberracji sferycznej, a mimo to linie proste nie wydają się nam krzywe. Kohler posługiwał się soczewkami pryzmatycznymi, które tworzą „świat z gumy” : kiedy obracamy głowę w prawo lub w lewo, przedmioty stają się szersze lub węższe; kiedy podnosimy lub opuszczamy głowę, przedmioty przechylają się raz w jedną, raz w drugą stronę. Kiedy jednak nosi się takie okulary przez kilka tygodni, zniekształcenia znikają i powraca zwykła, stała prostota widzianych kształtów.

Inne obserwacje świadczą, żc gdy uszkodzenia mózgu spowodują częściową ślepotę pola wzrokowego, figury niepełne widziane są jako pełne pod warunkiem, żc ich kształt jest wystarczająco prosty i żc dostatecznie duży fragment tego kształtu pojawia się na obszarze nic ogarniętym ślepotą. Rozległe uszkodzenie jednego z płatów korowych w tylnej części mózgu może zaciemnić całkowicie albo prawą albo lewą połowę pola widzenia - tj. wywołać stan, zwany hemianopią. Jeśli spowodujemy, by chory przez jedną dziesiątą sekundy skupił wzrok na środku koła, to mimo iż tylko pół koła będzie rzeczywiście pobudzać ośrodki widzenia w jego mózgu, pacjent powie, że zobaczył pełne koło. Gdy pokażemy mu mniejszy fragment kola, powie, że widzi „jakby luk”; podobny wynik uzyskamy przy połowie elipsy. Pacjent nie zgaduje opierając się na dawnych doznaniach, ale naprawdę widzi albo figurę pełną, albo niepełną. W gruncie rzeczy nawet powidoki figur uzu-