wiersz sylabotoniczny

618 WIERSZ SYLABOTONICZNY

bucja form polskiego wiersza h^t 2. połowie XIX wieku, tamże, t III, 1988; Polski wiersz sylabiczny i sylabotoniczny, tamże, t. VI, 1995; zob. też jedenastozgłoskowiec, ośmiozgłosk owiec, trzyna-stozgłosk owiec, wiersz, aos

Wiersz sylabotoniczny (ang. syllabic-accentual verse, fr. vers syllabiąue accentue, ros. cujuaóomo-HttuecKuu cmux) — rodzaj -* wiersza realizujący zasady regularnego -»• systemu wersyflkacyjnego zwanego sylabotonizmem. —► Konstantami wer-syfikacyjnymi tego systemu, zapewniającymi rytmiczną ekwiwalencję (-* rytm) odpowiadających sobie -> wersów, są: 1. stała liczba sylab; 2. stałe miejsce sylab akcentowanych, a w rezultacie ustalony porządek następstwa sylab akcentowanych i nieakcentowanych na przestrzeni całego wersu, przy czym w układzie tym uczestniczyć mogą także akcenty poboczne (-* akcent). Inne właściwości językowej budowy wersu są nieustabilizowane i służą modyfikacjom -* wzorca rytmicznego, bądź też w pewnych utworach syla-botonicznych podlegają przygodnym uporządkowaniom, pełniąc rolę -* tendencji weryfikacyjnych. Należą do nich: jednakowa liczba zestrojów akcentowych w wersach, jednakowa postać zestrojów akcentowych w obrębie tego samego wersu lub w kolejnych wersach, pokrywanie się rozczłonkowania zdaniowego i wersowego, jeden lub więcej przedziałów średniówkowych (-» średniówka). Podobnie jak inne rodzaje polskiego wiersza w.s. występuje najczęściej w postaci rymowanej (-» rym), ale może też być -+ wierszem białym. W.s. stabilizuje więcej elementów językowych w funkcji wierszotwórczej niż wiersz sylabiczny lub inne rodzaje wierszowania, jest też najwyraźniej ze wszystkich zrytmizowany. Ogranicza to zasięg jego zastosowań przede wszystkim do krótszych utworów lirycznych, zwłaszcza pieśniowych, stylizowanych ludowo i archaizowa-nych. Zbyt jednostajna regularność w.s. bywa (szczególnie w poezji XX w.) ograniczana przez pewne odchylenia akcentowe (np. wprowadzanie dodatkowych akcentów, przesuwanie niektórych akcentów ustabilizowanych), rozmaitość toku zestrojowego i układów składniowo-intonacyj-nych (-> przerzutnia), zmienność rozmiarów sylabicznych. Wiele wierszy sylabotonicznych znajduje się na pograniczu wiersza sylabicznego lub -+ wiersza tonicznego. Istnieje poza tym kilka odmian -* nieregularnego w.s. W.s. przyjęło się opisywać w terminach ustalonych przez -» metrykę antyczną dla opisu wiersza iloczasowe-

go i zaadaptowanych później do wiersza opartego na rachunku sylab i akcentów. Za podstawową jednostkę miary rytmicznej, inaczej mówiąc: za elementarną -+ wierszową jednostkę, przyjmuje się dla w.s. -* stopę, czyli stale powtarzający się zespół 2, 3 lub 4 sylab, zgrupowany wokół jednej sylaby akcentowanej. W polskim w.s. istnieją odpowiedniki tylko niektórych stóp antycznych:    jamb — —, -* trochej — —, daktyl ----, -» amfibrach — — —, -+ anapest

-----* peon III----—. Podział wersu na

stopy zależy wyłącznie od porządku następstwa sylab akcentowanych i nieakcentowanych, nie liczy się natomiast z granicami wyrazów ani zestrojów akcentowych. Obok wypadków zgodności między końcem wyrazu (lub zestroju) a końcem stopy, czyli tzw. -► dierezy, częsty jest także tok krzyżowany, kiedy granica wyrazu (lub zestroju) wypada wewnątrz stopy (jest to tzw. -* cezura) lub kiedy granica stopy wypada wewnątrz wyrazu (lub zestroju). Stosunkowo największa zgodność układu stopowego i zestrojowego zachodzi przy trocheju, amfibrachu i peonie trzecim, których postać sylabiczno-akcentowa w naturalny sposób odpowiada paroksytonicznej postaci większości zestrojów akcentowych polszczyzny. Tok wiersza zbudowanego z innych układów stopowych bywa w nieunikniony sposób silniej lub słabiej cezurowany.W zależności od tego, z ilu i jakich jednakowych stóp składa się wers, wyróżnia się odrębne -* formaty sylabo-toniczne. W w.s. każda pojedyncza stopa stanowi samodzielne -*■ metrum, inaczej niż w wierszu antycznym, gdzie metrum składało się zazwyczaj z dwóch stóp. Stopowa teoria w.s. dopuszcza szereg reguł komplikujących i rozluźniających podstawową zasadę podzielności wersu na jednakowe stopy. Do reguł tych zalicza się: 1. prawo -+ kataleksy, tj. występowania na końcu wersu lub 6$ członu wersowego stopy niepełnej, skróconej o jedną lub nawet dwie sylaby nieakcen-towane; 2. prawo -* hiperkataleksy, tj. występowania na końcu wersu lub członu wersowego stopy dłuższej o jedną sylabę nieakcentowaną; 3. prawo -* anakruzy, tj. niewliczania do normalnego toku stopowego jednej lub dwóch sylab nieakcentowanych stojących na początku wersu; 4. prawo zastępowania pierwszej stopy jambicz-nej przez trocheiczną w wersach jambicznych oraz pierwszej stopy daktylicznej przez amfibra-chiczną w wersach daktylicznych, co szerzej da się określić jako prawo słabszej regularności akcentowej na początku wersu. Nie wszystkie