Wykłady z polskiej fleksji36

178 Synteza i analiza form, czyli fleksja w dziali nim

Określenia głosek zawarte w tabelach mają następujący sens:

spółgłoski „miękkie" - ć, dź, j, I, ń, ś, ź spółgłoski „stwardniałe” - c, dz, cz, di, sz, Ż (rz) spółgłoski „twarde” - pozostałe spółgłoski

Jak widać, określenia te nie pokrywają się z używanymi w opisach fonetycznyi li współczesnej polszczyzny. W szczególności tzw. spółgłoski stwardniałe są d/l* fonetycznie twarde. O tym, że kiedyś były miękkie, świadczą niektóre współc/.CMit fakty fleksyjne - np. celownik rzeczownika PRACA ma końcówkę, funkcjonalni) rzecz biorąc, taką jak miękkotematowa w mianowniku ZIEMIA, a nie taką |ió twardotematowa PROŚBA, por.: ziem-i i prac-y, ale prośbi-e. Dodajmy, żc i" spółgłoskach stwardniałych prasłowiańskie -i przeszło w polszczyźnie w -y.

11.2.1. Przykład I: dopełniacz Ip rzeczowników

Rzeczowniki żeńskie (i męskie odmienne jak żeńskie) o tematach zakończonych na spółgłoskę:		Rzeczowniki nijakie i męskie z rodzajów mos i mzw
miękką oraz k, g	twardą (wraz z ch) oraz stwardniałą
-i	-y	-a

Rzeczowniki rodzaju mr*

Przykłady

dłoń - dłoni, lekcja - lekcji, ręka - ręki

woda - wody, wiosna - wiosny, mucha - muchy, praca - pracy

dziecko - dziecka, oko - oka, chłopiec - chłopca, słoń - słonia, metr - metra

park - parku, wiatr - wiatru, ale wietrzyk - wietrzyku lub wietrzyka

Uwaga ł. Szczególnie trudny jest wybór między końcówką -a i -u rzcc/.ow ników męskorzeczowych. Istnieją kryteria cząstkowe, o charakterze po cztyH semantycznym, po części morfologicznym, a po części genetycznym, zob. Bultluf Kurkowska, Satkiewicz (1971: 158-172). Jednak ich hierarchia nie jest stali i często nie sposób przewidzieć, które kryterium w danym wypadku przeważy. Iłr/ wchodzenia w szczegóły możemy powiedzieć, że końcówkę -u przyjmują na ogół nazwy pojęć abstrakcyjnych (np. postmodemizm-u), materiałów (np. papicr-u) i zbiorów (np. legion-u), końcówkę -a mają zaś zwykle nazwy przedmiotów (w potocznym sensie tego słowa). Przytacza się przykłady ilustrujące repartyi k końcówek zależnie od znaczenia, np. strachu (uczucia), ale stracha na wrdhlt jednak liczne są też przykłady repartycji niepełnej, np. szafiru (koloru), ale szafiru lub szafira (minerału). Stosunkowo nowym przykładem ilustrującym koni lik t

n/itych kryteriów jest SŁODZIK - rzeczownik jeszcze nie notowany w słownikach n/yka polskiego. Ze względów znaczeniowych dopełniacz powinien brzmieć lalziku (jak cukru, miodu, syropu), ze względów morfologicznych zaś - słodziku pik budzika, goździka, samochodzika).

Uwaga 2. Istnieją trzy rzeczowniki męskożywotne mające w dopełniaczu i bierniku) wyjątkowo końcówkę -u, są to WÓŁ, BAWÓŁ i PIŻMOWÓŁ.

11.2.2. Przykład II: celownik Ip rzeczowników

Rzeczowniki żeńskie (i męskie odmienne jak żeńskie) u spółgłosce kończącej temat dopełniacza:			Rzeczowniki męskie		Rzeczowniki nijakie
miękkiej	stwardniałej	twardej
-i	■y	-e	-owi	-u

Przykłady

dłoń - dłoni, lekcja - lekcji

noc - nocy, mysz - myszy, burza - burzy

woda - wodzie, ręka - ręce, wiosna — wiośnie

człowiek - człowiekowi, ale człek - człekowi lub człeku

dziecko - dziecku, oko - oku

Uwaga. Tylko kilkanaście rzeczowników męskich ma końcówkę -u: BRAT, OJCIEC, CHŁOPIEC, CHŁOP, PAN, KSIĄDZ, KSIĄŻĘ, BÓG, DIABEŁ, KOT, niis, LEW, ŚWIAT, ŁEB. Obocznie z końcówką -owi występuje ona ponadto u rzeczowników: CZŁEK, KAT, ORZEŁ, OSIOŁ. Są to, jak widać, wyrazy stare I częste, a częstość użycia podtrzymuje osobliwości w odmianie.

11.2.3. Przykład III: biernik lp rzeczowników

Rzeczowniki żeńskie (i męskie odmienne jak żeńskie) zakończone w mianowniku na:		Rzeczowniki nijakie	Rzeczowniki męskie
-a (-i)	spółgłoskę		mrz	mos, mzw
-e	M lp			D lp