Wykłady z polskiej fleksji32

190 Synteza i analiza form, czyli fleksja w działaniu

6. Końcówka formy podstawowej imiesłowów przymiotnikowych

-y na przykład: pisan-y, pisząc-y

7. Końcówka formy podstawowej gerundium

-e na przykład: pisani-e

11.9. Formy bazowe czasownika

Źródłem złożoności koniugacji polskiej jest nie tylko wielość przyrostków tematowych, lecz także istnienie oboczności w tematach wielu czasowników, Szukając tematów obocznych jakiegoś czasownika, nie musimy na szczęści# przeglądać wszystkich jego form - możemy ograniczyć się do jedenastu form bazowych, są to bowiem wszystkie formy, w jakich można spodziewać się altemantów tematu fleksyjnego. Formami bazowymi czasownika są formy typu:

„czytać” - bezokolicznik „czytano” - bezosobnik, orzek „czytanie” - gerundium, M lp „czytaj” - rozk, o2 lp

„czytam” - orzek, ter ndk (przysz dk), ol lp „czyta” - orzek, ter ndk (przysz dk), o3 lp „czytają” - orzek, ter ndk (przysz dk), o3 lm „czytałem” - orzek, przesz, ol lp m „czytał” - orzek, przesz, o3 lp m „czytało” - orzek, przesz, o3 lp n „czytali” - orzek, przesz, o3 lp mos

Jak widzimy, czasownik CZYTAĆ ma tylko jeden wariant tematu (<'’>’#■ Można sprawdzić, że PISAĆ ma dwa tematy oboczne (pis-ać i pisz-e), a WI HO ma ich pięć {wlec, wlecz-ono, wlok-ę, wlók-ł i wlek-li). Maksymalna lic/hi tematów obocznych polskiego czasownika wynosi 7. Taką liczbą oboczno|ł charakteryzuje się np. czasownik ZAMIEŚĆ, którego formy bazowe podajcie niżej, podkreślając tematy oboczne:

zamieś-ć

zamieci-on-o

zainiec-e-m-e

zamieć-0 zamiot-ę zamieci-e-0

zamiot-ą

zamiot-ł-em

zamiót-ł-0

zamiot-ł-o-0

zamiet-l-i-0

Jedynym czasownikiem, którego tematy oboczne wykraczają poza wy>,l»J wymienione formy bazowe, jest BYĆ. Jednak i on ma ,.lvlko” sześć tematów

ubocznych - cztery w formach bazowych: by-ć, bądź, będ-ę, będzi-e i dwa ilodatkowe: jest-em, s-ą.

Inną ważną cechą form bazowych - motywującą ich nazwę - jest to, że na podstawie prostych i niezawodnych (tzn. nie znających wyjątku) reguł można / nich wyprowadzić wszystkie pozostałe formy danego czasownika. Reguły te wymieniono w Innym słowniku języka polskiego (s. LUT). Tu ograniczymy się do kilku przykładów:

Przykład 1. Formę 2. osoby lp czasu teraźniejszego (przyszłego prostego) tworzymy z formy typu „czyta” przez dopisanie -sz (np. czyta -> czytasz).

Przykład 2. Formę 1. osoby lm trybu rozkazującego tworzymy z formy typu /ytaj” przez dopisanie -my (np. czytaj —> czytajmy).

Przykład 3. Formę imiesłowu przysłówkowego współczesnego tworzymy / formy typu „czytają” przez dopisanie -c (np. czytają -> czytając).

Nie dla każdego czasownika trzeba znać jedenaście form bazowych, aby utworzyć pozostałe jego formy. Są czasowniki takie, jak CZYTAĆ, które można odmienić bezbłędnie, znając tylko jedną ich formę (forma czytam pozwala lidnoznacznie zaliczyć ten czasownik do grupy I Tokarskiego). Są takie, jak PISAĆ, które można poprawnie odmienić na podstawie znajomości dwóch form Ipisać i pisze). Są też takie, których odmiana wymaga znajomości większej liczby Im m, np. ze względu na większą liczbę tematów obocznych.

Pojęcie form bazowych znane jest z gramatyk innych języków. Spójrzmy mitem na polską koniugację z perspektywy języka angielskiego lub niemieckiego. W gramatykach niemieckich podaje się kilkanaście grup czasowników nieregularnych, czyli tyle, ilgjest grup czasowników regularnych w gramatykach i słownikach polszczyzny. Niektóre słowniki niemieckie lub niemiccko-innojęzyczne przytaczają ponadto listę czasowników nieregularnych w aneksie (jest ich zwykle ok. 200). Podobnie postępują niektóre słowniki języka angielskiego, ale w gramatykach Utlgiclskich nie ma zwyczaju klasyfikowania czasowników nieregularnych. Mimo |o| różnicy obraz koniugacji w języku angielskim i niemieckim jest podobny, u całkowicie odmienny niż w polskim. Około 200 czasowników nieregularnych, Hiigielskich czy niemieckich, odmienia się w sposób zróżnicowany, który można tljilć w kilkanaście wzorów, podczas gdy ogromna większość czasowników w tych językach ma odmianę regularną, którą można opisać za pomocą jednego wzoru, kmiiugacja angielska czy niemiecka, oceniana ze stanowiska języka polskiego, którym wyróżnia się co najmniej kilkanaście grup czasowników regularnych, fcpniwia zatem wrażenie całkowicie regularnej. Na odwrót, Anglik, Amerykanin 17y Niemiec uczący się języku polskiego ihógłby odnieść wrażenie, że w pol-N/c/yźnic wszystkie czasowniki są nieregularne, każdy bowiem należy do innej jmipy mającej odmianę swoistą. Jak widać, ocena pewnych faktów jako regularnych