IMG 1403264702

118 KRZYSZTOF DYBCIAK

118 KRZYSZTOF DYBCIAK

parametry sytuacyjne. W trakcie ewolucji zmieniają się radykalnie po, I szczególne struktury, natomiast stałe są wyrażane świadomie relacje I oddzielające esej od innych gatunków systemu literackiego. Jego stałe I cechy morfologiczne są bardzo słabo rozróżnialne. Tak samo tematyka nie ] może spełniać roli specyfikującej, gdyż esej porusza wprawdzie nie I wszystkie tematy, ale wszystkie powszechnie ważne. Ta niespecjalistycz- 1 ność i powaga poruszanych tematów nadają esejowi charakter niesyste- L mowej i nieprofesjonalnej filozofii życia, co słusznie podkreślają współcześni nam teoretycy eseju (szczególnie Bruno Berger). Również ogromna, | niczym nie ograniczana rozmaitość ukształtowań stylistycznych i środków przekazu nie pozwala tu szukać differentia specifica omawianego gatunku; co najwyżej można mówić ogólnie o bardzo swobodnej, ale pięknej — artystycznie umotywowanej i precyzyjnej konstrukcji. Ważną cechą wy- I różniającą są relacje osobowe wpisane w strukturę eseju, które polegają I w głównej mierze na eksponowaniu osobowości podmiotu mówiącego I i odbiorcy, często indywidualizowanego i bezpośrednio występującego I w tekście. Sposób rozwiązywania problemów;,I-i postawa światopoglądowa I autora wewnętrznego są stosunkowo najbardziej widoczną „różnicą swoi- I stą”: niesystematyczność, a nawet pewna kapryśność myślenia, mnożenie pytań i punktów widzenia, unikanie zdecydowanych i kompletnych roz- I wiązań problemów, przewaga przypuszczeń nad dowodami, osobiste i emo- I cjonalne traktowanie zagadnień teoretycznych, zastępowanie pojęć obra- j zami...

Propozycja definicji eseju jako gatunku przybrała więc taki oto I kształt: niefikcjonalny gatunek prozatorski, którego I gramatyka powstała głównie na zasadzie opozycji K wobec aktualnego systemu gatunkowego, jako jego I uzupełnienie bądź modyfikacja. Natomiast określenie reali- I zacji tekstowej tak rozumianego gatunku dałoby. się wyartykułować na* I stępująco: swobodnie skonstruowany średnich rozmiarów utwór proza- I torski, w którym nawiązania do tekstów innych kodów gatunkowych I przeważają nad nawiązaniami do tekstów własnego kodu gatunkowego. 1 Porusza on różnorodne, ale doniosłe problemy egzystencjalne, akcentuje I osobisty charakter rozważań i wykorzystuje różnorodne sposoby uprawia- I nia refleksji, posługując się niemal wszystkimi środkami języka poetyc- I kiego. Fabularność pojawia się czasem jako element drugorzędny.

Zaproponowana powyżej definicja eseju wymaga dopełnienia kilku I uwagami ogólnymi, dotyczącymi procedur klasyfikowania przekazów lite- I rackich ¹. Zasada relacyjnego — uwzględniającego działanie całego syste- j

_ratury'

HS| 11

podejś

_2naniy

niu i^c] 2. ¹ ducho' _struov

_naj^cZ^

dąży

zewnę

>y (*

kanto

ficznc

3,

tende

no-er

budo¹

tekst

muni

-este

3U |i

kaeji

Prag

koty;

■»iąc

Pr

H

m

1

Wnikliwe i usystematyzowane omówienie dziejów typologizacji literatury z¹* Wiera książka H. Markiewicza Główne problemy wiedzy o literaturze (Kraków j 1965 i wyd. nasi, rozdz. Rodzaje i gatunki literackie). Zob. też R. Well^elc * i A. Warren, Teoria literatury. Warszawa 1970, rógśd& godgaje literackie (tłu*⁵¹