IMGX29 (3)

CVIII SZATAN I OPATRZNOŚĆ

tanem i Alicją, otwieranie się ziemi i grzmoty przy zja- ] wieniu się złego ducha, to wspólne dobro romantyków. I W ogóle libretto Scribe’a i Delavigne’a nie ma nic wspólnego z historiozoficznym tematem Krasińskiego.

Opatrzność jako instancja nadrzędna jest zazdrosna o ludzką inicjatywę, o wybór momentu działania. Dlatego Irydion musi przegrać. Irydion zgrzeszył, ponieważ nie- I nawidził nieprzyjaciół; przypomnijmy, że Fryderyk Schle- I gel za naczelną zasadę chrześcijańskiej teodycei głosił I „miłość”. Opatrzność, mimo że nierychliwa, jest jednak sprawiedliwa, więc w końcu kara spadła na okrutnych I ciemięzców ludzkości. Przy tym zaś okazało się, że spra- I wiedliwość dziejową wymierzyły Rzymianom nie jakieś I nadprzyrodzone moce, lecz germańskie hordy! Kto zna ] chrześcijańskie relacje o tej „karze bożej” i innych, zna- 1 nych z historii „biczach bożych”, ten może żywić uza- | sadnione wątpliwości, czy ci dzicy łupieżcy i nolens volens I przodkowie Fryderyka Schlegla kierowali się w swych 1 czynach „miłością”. Irydion został tedy w Dokończeniu pomszczony (przez historię) za ograniczenie (przez autora) swej historycznej, ludzkiej działalności w dramatycznej części dzieła! Kornelia w scenie sądu przekonała najwyższą instancję, że przyczyną nienawiści Irydiona do Rzymu była miłość do Grecji. Dialektyka, którą odkryła kochająca kobieta, przemieniona po śmierci w anioła-orędownika, uratowała bohatera przed formalistycznym wyrokiem Opatrzności. Taka jest głęboka, humanistyczna konsekwencja Krasińskiego.

Szatan i Opatrzność to tradycyjna „machina” chrześcijańska. Z epiki i misterium przejął ją romantyczny dramat fantastyczny. Przy Irydionie, jak przy wielu innych tego rodzaju dziełach epoki, należy pamiętać o słowach Edgara Ouineta ze studium De Vavenir des religions (O przyszłości religii) z 1831 roku:

Rewolucje polityczne bywały zawsze zapowiadane przez rewolucje religijne i zawierały się w nich całe... Można by mierzyć zmianę, dokonaną w* stosunkach ludzkich, przewrotem, jaki się nagle dokonał wśród bogów. W czasach nowożytnych reforma religijna zamyka w sobie, pod innymi rysami, wszystkie ubiegłe fazy życia społecznego... Rewolucja angielska jest w stosunku do rewolucji francuskiej tym, czym w dziedzinie religii był Luter w stosunku do Kalwina.

W czasie gdy Irydion spał w swej legendarnej grocie, zniknęli z areny dziejów jedni ciemięzcy, a na ich miejsce ukazali się nowi. Nowe ofiary wstąpiły na szafoty. Opatrzność nie mogła temu zapobiec. Grecki patriota-spiskowiec zostanie zatem druhem polskich patriotów-męczenników. Pseudoklasyczna aluzja przemienia się w tym miejscu w romantyczną paralelę. W Dokończeniu dokonała się jakby identyfikacja konkretnego bohatera dramatu z symbolicznym bohaterem dziejów — nieśmiertelnym bojownikiem o wolność ludów. Na tym polega głęboka, ideowa i artystyczna konsekwencja dzieła, któremu prawie wszyscy badacze uparcie odmawiali organicznej budowy!

Rozważania nasze miały za zadanie przedstawić historyczną konstrukcję dramatu Krasińskiego i w następstwie tego określić sens ideowy utworu. Pozwalają one także na dokładniejsze oznaczenie miejsca Irydiona w dziejach romantycznego historyzmu. Jest to dzieło na pewno bardzo złożone. Odbiło w sobie różne postaci i odcienie histo-riograficznej myśli swych czasów. Potrafił je poeta bardzo pomysłowo powiązać dzięki pojemnej formie dramatu fantastycznego. Nie mają więc racji ci, co twierdzą, że idea dramatu uległa zwichnięciu i że to pociągnęło za sobą błędy w budowie dzieła. Sprawą budowy artystycznej Irydiona zajmiemy się szczegółowo w następnej części studium.