IMGp47 (5)

98 JACEK KAWAŁEK

więc także łacińską trawestację pierwotnie bizantyńskiego tematu Mądrość buduje swoją świątynię¹.

ZAGADNIENIE PIERWOWZORU

W ikonograficznej spuściźnie sztuki bizantyńskiej nie udało się dotychczas odnaleźć konkretnych prototypów kompilacji stanislawowsko-trzcinickiej czy to w sferze teologicznego konceptu, czy to w zakresie schematu ikonograficznego. Nie oznacza to, że takie prototypy nie istnieją na gruncie sztuki wchodniej². Poczynając od konstantynopolitańskich kościołów Świętych Apostołów i Hagia Sophia ukształtował się luźny kanon ikonografii maryjnej i sozologicznej, zgodnie z którym w nadłuczach między pendentywami rozmieszczano medaliony z odpowiednimi popiersiami, między którymi powtarzają się popiersia Matki Boskiej, Joachima i Anny. Pojawiały się również sceny z życia Joachima i Anny³, Jednoznacznie soZologicznym tematem bizantyńskim, typowym dla sztuki serbskiej⁴ jest wyobrażenie Mądrości Bożej (dokładnie: pramądrości) budującej swoją świątynię. Jest ono zaliczane do cyklu o tajemnicy wcielenia⁵.

U; 31. Oddawanie czci ikonie, fresk na ścianie nawy kościoła pw. św. Dymitra w Markowym Monastyrze, ok. 1374 r. (wg Christophera Waltera). Repr. L. Tomaka

Można jednak mówić o pośrednich związkach omawianego obrazu z wschodnimi „niesofistycznymi” tropami ikonograficznymi. Na szczególną uwagę zasługuje cykl akatystyczny zrealizowany w cerkwi św. Dymitra w Markowym Monastyrze koło Skopje, a więc w kręgu sztuki macedońskiej. W kompozycji zatytułowanej Oddawanie czci ikonie odnajdujemy zręby tego samego schematu kompozycyjnego, jaki pojawia się na obrazach z Trzcinicy i Stanisławowa⁷⁶. Malowidła z Markowego Monastyru są typowe dla malarstwa bizantyńskiego końca XIV stulecia. Od tej pory mogły też oddziaływać na sztukę Bałkanów i Podkarpacia. Może echem takiego oddziaływania są XVII-, XVIII- i XIX-wieczne obrazy ze Stanisławowa, Trzcinicy, Głogowa Małopolskiego oraz Kotania, w których dopatrujemy się „cytatów” schematu kompozycyjnego Oddawania czci ikonie. ^{6 7 8 9 10 11}

1

I. Kopeć, Godzinki [w:] Encyklopedia Katolicka, L V, Lublin 1989, szp. 1238; V. N. Lazar e v, Istoria vizantijskoj iiwpisi, Moskva 1986, s. 323; „Początek”, stan początkowy, o którym wspomina Ewangelista (J 1,1), poprzedzający decyzję Stworzenia. O owym „początku" mówi także Księga Rodzaju (1,1), gdzie jednak jest on równoznaczny z momentem stworzenia nieba i ziemi. Ziemia (po jej stworzeniu) charakteryzuje się bezładem i bezmiarem, pustkowiem oraz ciemnością (Gen. 1,2). Ducb Boży unosił się nad wodami. „Początek” pojawia się także w Księdza Przysłów (8,23), gdzie znajdujemy ważne sprecyzowanie „chronologiczne”, a mianowicie informację, iż „początek* miał miejsce nim ziemia powstała.

2

ⁿ W trakcie dotychczasowych poszukiwań odnaleziono motywy sofiologiczne nie związane z ikonografią interesującego nas obrazu, a mianowicie wyobrażenie Św. Sophii, występujące w kijowskiej Cerkwi Sofijskiej wraz w wyobrażeniem Świętej Nadziei i Św. Mikołaja, a więc będące odpowiednikiem zachodniego wyobrażenia Św. Zofii (V. N. Lazarev, op. cit. s. 79). Popularnym wyobrażeniem był Chrystus jako źródło Mądrości oraz Mądrość Ojców Kościoła (Ch. Wa 11 c r, op. cit., s. 128 n.). Idee sofiologiczne pojawiały się (kościół św. Apostołów w Konstantynopolu) w kontekście nauki o dwóch naturach Chrystusa: boskiej i ludzkiej (V. N. Lazarev, op. cit., s. 37). Do XIV stulecia brak było w malarstwie samodzielnych wyobrażeń Mądrości Bożej.

3

ⁿ V. N. L a z a r e v, op. cit., ss. 77,78-79,92,111,138.

4

^u Tamże, s. 258.

5

W cerkwi Matki Boskiej Periblepty w Ochrydzie występuje ono wraz z Zaśnięciem, Chrystusem jako Aniołem Stróżem, Stworzeniem żywiołów. Bezkrwawą ofiarą, Snem Nabuchodonozora i Drabiną Jakubowi). (Tamże, s. 258 przypis 134), Także w kopule klasztoru Milandar na Atos występuje Mądrość Bota wznosząca swoją świątynię (Tamże, s. 259 przypis 157). Występuje ono także w cerkwi Matki Boskiej w Gracjanicy, gdzie towarzyszą jej: Drzewo Jessego, Wizja Piotra Aleksandryjskiego, Arka Przymierze z Aronem i Mojżeszem, Eliasz na pustyni (Tunżc, s. 260 przypis 161). W cerkwi Zbawiciela w Dcczanach występuje niezależnie od cyklu akatystycznego. Spotykamy je także w Gruzji w cerkwi Zbawiciela Przeobrażonego w Zarzmie, gdzie występuje m.in. obok wyobrażenia śpiącego Emmanuela.

6

Freski z Markowego Monastyru były, być może, wzorowane na tzw. Psałterzu Serbskim (Cod.

7

Slav. No 4). Zachodzi pytanie, czy w Psałterzu Serbskim, lub w cyklu akatystycznym z Markowego

8

Monastyru, można odnaleźć albo wyobrażenie &v. Łukasza malującego ikonę Madonny, albo też zgo

9

ła wyobrażenie Boga Ojca malejącego Madonnę? Sprawdzenie hipotezy o ewentualnych związkach

10

interesujących nas obrazów z freskami Markowego Monastyru, względnie z ikonografią akatystycz-

11

ną, wymaga przeprowadzenia szczegółowych badań.