Obrazv6

398 Rozdział n

środowiskowych i podmiotowych jest w poszczególnych przypadkach różny, ale zawsze działają one w interakcji. W miarę rozwoju najważniejsza staje się „psychiczna przeróbka bodźca" (Obuchowska 1983, s. 152), która jest rezultatem doświadczenia jednostki i dokonywanej przez nią antycypacji zdarzeń.

Wśród środowiskowych czynników wywołujących zaburzenia nerwicowe u dzieci wymienia się głównie środowisko rodzinne i szkolne. Ogromne znaczenie ma atmosfera emocjonalna panująca w rodzinie oraz właściwości psychiczne rodziców, np. ich niezrównoważenie emocjonalne, lękowość, perfekcjonizm, autokratyzm. Badania postaw rodzicielskich wskazują, że szczególnie niekorzystny wpływ wywierają takie postawy. jak nadmierna opiekuńczość, nadmierne wymagania, rygoryzm i odrzucenie (Ziemska 1973; Obuchowska 1983; Spionek 1985). Analizując rolę rodziny w powstawaniu zaburzeń nerwicowych należy pamiętać, że jest ona systemem stale podlegającym zmianom. Jeśli objawy zaburzeń ma jedna osoba w rodzinie, to rzutują one na fukcjonowanie całego systemu i mogą być podtrzymywane lub nawet wzmacniane (Ra-dochoński 1984; Barbaro 1999).

W środowisku szkolnym patogenny wpływ na uczniów wywierają zwłaszcza nadmierne wymagania oraz niekorzystne właściwości psychiczne nauczycieli (Obuchowska 1983; Spionek 1985). Powodują one zbyt surowe traktowanie uczniów, ośmieszanie ich, straszenie, poniżanie, podkreślanie niewiary w ich możliwości, unikanie nieformalnych kontaktów, a przede wszystkim brak nastawienia na pomaganie uczniom. Do czynników związanych ze szkołą należą też nieprawidłowe kontakty interpersonalne z rówieśnikami, wpływające niekiedy na kształtowanie się u dziecka poczucia niższej wartości. Warto podkreślić, że nauczyciele często nie próbują poznać i naprawić relacji między uczniami, choć niekiedy sami przyczyniają się do wytworzenia negatywnego obrazu niektórych uczniów. Przedstawione czynniki powodują, że szkoła może się stać pierwotną przyczyną zaburzeń dziecka lub pogłębić zaburzenia wyniesione z domu.

Do środowiskowych uwarunkowań zaburzeń nerwicowych (a także innych, np. typu socjopatycznego) można jeszcze zaliczyć całokształt warunków społeczno-kulturowych, w których żyje jednostka, w tym sytuację polityczną i materialną społeczeństwa, preferowane systemy wartości i model życia (Obuchowska 1983).

Dynamika zaburzeń nerwicowych u dzieci i młodzieży zaznacza się w zmienności przyczyn, mechanizmów i objawów. Brak jest więc wyraźnej zależności między określoną przyczyną a objawem. Często określone zachowanie się dziecka wywołuje negatywne reakcje otoczenia, które powodują nasilenie tego objawu oraz wystąpienie nowych. Zgodnie z ujęciem Obuchowskiej (1983), działa wtedy mechanizm spirali, który powoduje pogłębianie się objawów i rozszerzanie ich zakresu.

Przedstawimy teraz najbardziej typowe objawy zaburzeń nerwicowych u dzieci i młodzieży, uwzględniając częstotliwość ich pojawiania się w poszczególnych okresach życia. Podkreślimy tylko, że niektóre reakcje, jeśli występują sporadycznie mogą być uznane za normalne stany rozwojowe, a o zaburzeniu świadczy dopiero ich utrwalenie.

Jednym z najczęściej występujących objawów zaburzeń nerwicowych jest lęk. Niektórzy autorzy odróżniają lęk od strachu lub mówią o różnych rodzajach lęku (J. Wol-

pe, D. Wolpc 1999). Strach, czy inaczej lęk prawidłowy pojawia się w sytuacji rzeczywistego zagrożenia i jest emocja pożądaną, sygnalizującą to zagrożenie. Natomiast lęk nieprawidłowy jest nieadekwatny do przyczyny lub nawet pojawia się bez wyraźnej przyczyny jako emocja bezprzedmiotowa, charakteryzująca się poczuciem zagrożenia lub niepokoju i bezradności. Taki lęk zaznacza się już u dzieci w wieku przedszkolnym. Niekiedy ujawnia się bezpośrednio w zachowaniu dziecka, które jest nieśmiałe, płaczliwe i wycofuje się z kontaktów z innymi. Może też występować w formie lęków nocnych, gdy dziecko budzi się z krzykiem, jest drżące, spocone i nie można się z nim porozumieć. Często lęk ujawnia się pod postacią różnych objawów wegetatywnych, jak np. trudności w zasypianiu, niespokojny sen, bóle brzucha, zaburzenia łaknienia, nudności (Kozłowska 1984; Popielarska 1987; Bogdanowicz 1991). Szczególną odmianą lęku występującego u dzieci w tym wieku jest - według klasyfikacji 1CD-10 — lęk separacyjny. Od normalnego lęku przed rozstaniem z rodziną lub jednym z jej członków odróżnia go niezwykłe nasilenie, częste utrzymywanie się poza zakres wieku i trudności w funkcjonowaniu społecznym. Dziecko takie nie chce zasnąć bez bliskiej osoby, pozostać w domu samotnie, a nawet w towarzystwie znanych sobie osób, uczęszczać do przedszkola lub szkoły. Stale obawia się zagubienia lub opuszczenia, w sytuacji rozłąki reaguje płaczem, napadami złości oraz nudnościami, wymiotami itp.

U dzieci przedszkolnych występują również fobie, czyli lęki przedmiotowe. Fobia jest to silny lęk występujący w określonej sytuacji (Rosenhan, Seligman 1994; Whitehead 1995). Sytuacja taka nie wywołuje lęku u innych ludzi (np. zamknięte pomieszczenie) lub wywołuje reakcję o niewielkim nasileniu (np. duża wysokość, bliskość pająków, węży itp.). Reakcje fobiczne przed ciemnością, samotnością burzą, różnymi zwierzętami, ale mające niewielkie nasilenie, zdarzają się u małych dzieci dość często. Fobie nerwicowe zarówno u dzieci, jak i u młodzieży i dorosłych mają charakter paniki, której mogą towarzyszyć drżenia rąk, bladość skóry i zimne poty.

Inne objawy zaburzeń nerwicowych pojawiające się już u dzieci w wieku przedszkolnym to moczenie mimowolne, zaburzenia mowy oraz zaburzenia ruchowe. Oprócz moczenia mimowolnego pozostałe objawy mogą po raz pierwszy wystąpić dopiero u dzieci starszych i młodzieży. Warto zaznaczyć, że moczenie mimowolne może też mieć podłoże somatyczne, związane z zaburzeniami układu moczowego. Jednak bardzo często ma podłoże psychogenne, występując jako objaw zaburzeń nerwicowych (Stomma 1987). Wyróżnia się moczenie pierwotne oraz moczenie wtórne, występujące po co najmniej rocznym okresie kontrolowanego oddawania moczu.

Problematykę zaburzeń mowy, które mogą mieć różnorodne formy i przyczyny przedstawiliśmy w rozdz. XI. W tym miejscu zaznaczymy tylko, że z zaburzeniami nerwicowymi łączy się zwykle takie zaburzenia mowy, jak: afonię, mutyzm i niektóre rodzaje jąkania. Afonia inaczej bezgłos polega na utracie dźwięczności głosu i mówieniu szeptem, natomiast mutyzm oznacza odmowę mówienia. U dzieci rzadko występuje mutyzm całkowity, częściej pojawia się mutyzm wybiórczy, polegający na odmowie mówienia do niektórych osób lub tylko w określonych sytuacjach, np. w przedszkolu lub szkole. Przejawem zaburzeń nerwicowych może być jąkanie uwarunkowane psychogennie. Oczywiście u jednostek jąkających się z innych przyczyn, np. uszkodzeń