Obraz (372)

1357

1357

Retoryka — Księga l

Prawdopodobne jest to, co zdarza się zazwyczaj, nie wszystko jednak absolutnie* jak niektórzy to definiują, lecz tylko to, co należąc do rzeczy, które mogą być inne, tak się ma w stosunku do tego, do czego jest prawdopodobne, jak „ogólne” do ³ „szczegółowego”¹. Ze znaków natomiast jedne pozostają w takim stosunku do wniosku, jak szczegółowe do ogólnego, inne - jak ogólne do szczegółowego. Te,- \ które mają charakter „konieczny”, nazywają się dowodem (-c£Kpr|piov), „niekomeczi ne” zaś nie mają oddzielnej nazwy odzwierciedlającej ich odmienność^{2 3}. Koniecz- i ; nymi nazywam więc te [znaki], z których powstaje sylogizm. Dlatego właśnie tego rodzaju znaki nazywają się dowodami. Kiedy ludzie sądzą, że nie da się zbić ich twierdzenia, uważają wówczas, że dostarczyli dowodu (TCKjar)piov), jak gdyby rzecz ta została już dowiedziona i doprowadzona do końca (rrc7repaapevov), ponieważ słowo penis („koniec, kres”) miało w dawnym języku to samo znaczenie, co słowo tekmar (kres, cel). Dla znaków, które odsłaniają tego rodzaju stosunek, jak to, co szczegółowe, do tego, co ogólne, ilustrację stanowi następujący przykład: fakt, że Sokrates był mądry i sprawiedliwy, jest znakiem, że człowiek mądry jest sprawiedliwy. Jest to niewątpliwie znak, ale jeśli nawet zdanie to byłoby prawdziwe, można je podważyć, ponieważ nie tworzy sylogizmu. Jeśli natomiast powiemy: „to; że ktoś ma gorączkę, jest znakiem, że jest chory” lub: „fakt, że kobieta posiada mleko, jesl znakiem, że urodziła dziecko” — to znaki takie mają charakter konieczny, Tylko takie znaki mają wartość dowodu, bo jeśli są prawdziwe, nie można ich podważyć. Inny rodzaj znaków, które z kolei odzwierciedlają relację „od ogółu do szczegółu”, można by zilustrować na przykładzie: „fakt, że ktoś ciężko oddycha, jest znakiem, że ma gorączkę”. Jeśli nawet to zdanie byłoby prawdziwe, daje się podważyć, ponieważ może być tak, że się ciężko oddycha nie mając gorączki. : .

Określiłem już zatem, czym jest prawdopodobieństwo, czym jest znak i dowód,-i jaka zachodzi między nimi różnica. Sprawy te dokładniej wyjaśniłem w Anality* kach²³ wskazując na przyczyny, które decydują o tym, że z jednych zdań można zbudować sylogizm, a z innych nie można.    •*<**«•- '<

Retoryka — Księga I

Wspomniałem już również, że przykład jest indukcją, i wyjaśniłem, jakiego rodzaju przedmiotów indukcja ta dotyczy. W stosunku do twierdzenia przykład nie ma się ani tak, jak część do całości, ani jak całość do części, ani jak całość do całości, lecz jak część do części i jak rzeczy do siebie podobne. O przykładzie mówimy bowiem wtedy, gdy jedna z dwu należących do tego samego rodzaju rzeczy jest lepiej znana od drugiej. Fakt więc, że Dionizjos zażądał dla siebie osobistej straży, świadczy o jego dążeniu do jedynowładztwa⁴, bo przecież niegdyś Pizystrat, kierując się tym samym dążeniem, zażądał straży, i kiedy ją otrzymał, ogłosił się tyranem⁵. Podobnie też postąpił Teagenes w Megarze⁶. Wszystkie więc inne tego rodzaju znane przypadki stanowią przykład w stosunku do Dionizjosa, o którym nie wiemy jeszcze, czy z tego powodu zażądał straży. Wszystkie te przypadki wchodzą w zakres tego samego ogólnego stwierdzenia: „ten, kto żąda straży osobistej, dąży do jedynowładztwa”.

Wyjaśniliśmy więc, skąd pochodzą sposoby przekonywania, które, jak się 135: przyjmuje, mają charakter dowodu⁷. Między dwoma rodzajami entymemów istnieje ogromna różnica, niemal przez nikogo nie dostrzegana, ta sama, która w dialektyce dotyczy sylogizmów. Jedne entymemy należą bowiem do sztuki retorycznej, podobnie jak pewne sylogizmy należą do dialektyki, inne natomiast są właściwe dla innych poszczególnych sztuk i umiejętności, zarówno już uprawianych, jak jeszcze nie wykształconych^{8 9}. Dlatego uchodzi uwagi [słuchaczy] [...]²⁰, [że] im bardziej [mówcy] trzymają się zasad innej sztuki, tym bardziej oddalają się od

311

1

   Prawdopodobieństwo opiera się więc na zasadzie typowości i regularności cech przysługujących jakiejś klasie rzeczy. Pozwala to orzekać o posiadaniu tych cech przez jedną z rzeczy należącyćłpo tej klasy. Cechy te muszą być znane (por. An. pierwsze 70 a 4 n.) i dlatego mogą służyć jako przesłanki dla dalszego poznania.

2

   Arystoteles rozgranicza In dwa rodzaje znaków: rcK|ufpiov (tłumaczony tu jako „dowód"), który jest terminem średnim entymemu lub sylogizmu i zakłada relację konieczności w stosunku,do desygnatu, i drugi rodzaj: arpeiov avcóvuj.iov, czyli po prostu „znak”, który stanowi termin skrajny wnioskowania i nie oznacza konieczności. „Znak” (crrpeiov) ma więc jakby tę samą wartośŚgff. „prawdopodobieństwo” (eiKÓę). Na różnicę między nimi wskazuje Arystoteles w An. pierwszych 70a 2-9: „Prawdopodobieństwo i znak nie są tym samym. Prawdopodobieństwo jest mianowicie ogólnie uznaną przesłanką (npÓTaoię evSo£,oę); bo to, o czym wiadomo, że się w większości przypadków zdarzy bądź nie zdarzy, istnieje lub nie istnieje, jest prawdopodobne [...]. Natomiast znak jest zdaniem demonstratywnym, koniecznym bądź ogólnie uznanym; bo to, co współistnieje z czymś innym bądź też zdarza się, gdy coś innego zdarzyło się wcześniej czy później, jest znakiem tego, co się zdarzyło lab jest” (tłum. K. Leśniak).

3

   Por. An. pierwsze 70 a 3 - 70 b 38.    ■^,;;

4

   Dionizjos I (Starszy) po otrzymaniu straży przybocznej ogłosił się w 406 r. p.n.e. autokratycznym strategiem i tyranem Syrakuz (por. Diodor Sycylijski, Bibl. 13, 91 - 95).

5

   Pizystrat ogłosił się tyranem Aten w 561 r. p.n.e. i sprawował te rządy aż do śmierci w roku 527, znacznie przyczyniając się do rozkwitu gospodarki i kultury Aten.

6

   Teagenes sprawował władzę tyrana w Megarze mniej więcej w kitach 640 - 620 i dał się poznać jako obrońca biedniejszej warstwy obywateli. Tę samą trójkę jedynowładców wymienia Arystoteles w Polit. 1305 a 23-28.

7

■^u W oryginale: tricstEtę arcoSeucuKoa. W ten sposób, jak wynika z całości dotychczasowych rozważań, określa tu Arystoteles entymemy i przykłady (paradygmaty); por. wyżej 1356 a 35 nn.

8

   Różnica, o której wspomina tu autor i którą krótko wyjaśnia, wytycza układ problematyki pierwszych dwu ksiąg Retoryki, a wiąże się z faktem istnienia dwu podstawowych źródeł, z których tworzy się entymemy i sylogizmy. Jedno stanowi „topika ogólna” (koivoi tójroi — wspólne punkty odniesienia), drugie — „topika szczegółowa” dóia, et5r| — „odrębne, gatunkowe punkty odniesienia”, zbudowane na kanwie informacji właściwych dla poszczególnych nauk szczegółowych). Od rozdz. 4 księgi 1 do rozdz. 17 księgi (1 rozpatrywane są „odrębne punkty odniesienia”, natomiast analizie „ogólnych toposów” poświęca autor rozdz. 17-26 księgi II.

9

   Kassel dostrzega lukę w tekście po słowie aKpoardę. Gdybyśmy natomiast opuścili to słowo, idąc za niektórymi wydawcami (Cope, Spengel, Roemer), sens tego zdania byłby jaśniejszy i ściślej związany logicznie z kontekstem. Jako podmiot do kav9dvoocn należałoby przyjąć — „ci, którzy nie dostrzegają”, a jako dopełnienie: ,.różnicę między rodzajami entymemów”. Należałoby wówczas przetłumaczyć to zdanie tak, jak proponuje Grimaldi (Commentary ad loc., s. 73): „Dlatego nie dostrzegają oni tej różnicy i im bardziej trzymają się metody właściwej konkretnej dyscyplinie, tym bardziej oddalają się od retoryki i dialektyki”.