P030511 30 [01]

XXXII PRZESTRZEŃ

Zdarzyło się to w południe i w skwar, który każdy zakątek kamiennego miasta napełniał udręką; liście na drzewach wiotczały i gorący asfalt potężnie pachniał smołą. (Pijany o dwunastej w południe)

Na szarym niebie od czasu do czasu ukazywało się blade słońce; w kałużach, którymi pokryty był cały plac budowy, wyglądało ono jak oczko żółtego tłuszczu. Podnosiliśmy ku niemu nasze umęczone twarze; słońce zaraz znikało. (Robotnicy)

Porażają swoją brzydotą elementy codziennego pejzażu;

Dom, w którym zamieszkiwałem śmiesznie mały pokój, był jednym ze starych domów na przedmieściach naszego miasta. Był to dom

0    poczerniałych ścianach, wytartych schodach i zielonym od wilgoci podwórku [...] latem w słońcu śpią tłuste koty; zawsze pachnie kapusta

1    mokra bielizna. (List)

—    Gdzie tu jest knajpa?

—    Tu pełno tego — powiedział chłopiec. — Najbliższa za rogiem.

[-»]

Po chwili Kuba wszedł do środka. Pachniało piwem, starymi zakąskami i zjełczałym tłuszczem; na suńcie od lata kołysały się lepy pełne zeschłych much. (Pętla)

Generalnie wstrętne są małe miasteczka, „małe, zasrane miasta [...] gdzie bez przerwy pada deszcz i bez przerwy jest błoto, gdzie nie ma światła, gdzie jak jedną dziwkę boli ząb, to już nie ma nocnego życia” (Kancikj, a wszędzie rytm i charakter codziennego życia określa wódka.

Dojmującym społecznym odczuciem jest przekonanie o niezmienności tej rzeczywistości:

—    Rany jedynego Boga! — powiedział Zawadzki. Wskazał ręką przed siebie i zatoczył nią koło. — Ile czasu będą jeszcze te łączki, te ludzie pod płotem, te hotele, te składki na flaszkę po pięć złotych, te tablice bumelantów, tłok w tramwajach, te kolejki po masło? Ile jeszcze czasu zakochani nie będą mieli gdzie mieszkać, ile czasu jeszcze ludzie będą rozchodzić się z sobą, bo mieszkanie, pranie, sraty-taty? Gdyby nie to, że wiem, jak było przedtem, pomyślałbym, że znalazłem się w piekle. Nie wierzę w inne piekło, ale jeśli nawet jest coś takiego, to te flaszki, ci faceci pod płotem, te kolejki po mięso, dziewczyny w hotelach — to jest gorszym piekłem. (Odlatujemy w niebo)

Ten wstrętny świat zamieszkują równie brzydcy ludzie. Uderza animalizacja ich opisów:

był niski, brzydki jak małpa, chuderlawy [...]. Miał niesympat)czną twarz zastrachanego króliczka. [...]

Był niski i krępy jak niedźwiedź, miał krwistą cerę rzeźnika, szorstkie siwe włosy i puszyste brwi. (Dwaj mężczylni na drodzej

Po peronie szedł zawiadowca z czerwoną chorągiewką, był podobny do starego, wąsatego morsa. [...]

Fryzjer był stary: miał łysą głowę pokrytą śmiesznym, kaczym puchem, odstające zwiędłe uszy i bystre spojrzenie czarnych ślepek. IKancik)

Kontrast między rzeczywistą nędzą bytowania a marzeniami o lepszym świecie ironicznie obrazuje zestawienie słów bohaterów opowiadania Odlatujemy w niebo i miejsca, w jakim te słowa są wypowiadane, z tematem pogadanki anonsowanej przez zakładowy radiowęzeł: Jak i kiedy polecimy na księżyc. Opozycja pomiędzy zaśmieconą łączką za zakładem pracy, na której sfrustrowani i rozgoryczeni robotnicy przepijają swoją mamą wypłatę, a patetycznym, fałszywie optymistycznym tonem opowieści o niedalekiej podróży kosmicznej jest zarazem opozycją propagandowej wizji przyszłości i ponurej teraźniejszości.

Jednostronna, jednowymiarowa wizja rzeczywistości w Pierwszym kroku w chmurach ma niewiele wspólnego z autentyzmem, który przypisywali opowiadaniom tego zbioru rozentuzjazmowani krytycy w roku 1956. Po latach różowego lukru młody pisarz nadużył barw mrocznych, odsłaniając wyłącznie ciemne strony rzeczywistości. Nieco później Hłasko nazwał tę technikę „prawdziwym zmyśleniem” — konstruowaniem z odpowiednio skomponowanych elementów rzeczywistości, przy użyciu symboli oraz sytuacji umownych, pewnego modelu świata, który — pozostając czystą kreacją artystyczną — swoje prawdopodobieństwo opiera na zgodności z odczu-

3-BN 1/296 (Marek Hł nutko. Pterwezy krok...)