P1011332 (2)

Jak powszechnie wiadomo, u podstaw współczesnego językoznawstwa legło Saussu-rowskie rozróżnienie całokształtu zjawisk mowy (langage) na ponadindywidualny system językowy (la langue) oraz każdorazowe i indywidualne realizacje wzorów systemu językowego — czyli parole. Język to „społeczny wytwór zdolności mowy oraz ogól konwencji przyjętych z konieczności przez grupę społeczną, aby jednostki mogły z tej zdolności korzystać”¹⁴. Aby możliwe było w ogóle mówienie, niezbędnie istnieć musi poprzedzający je społeczny kontekst systemu językowego — mówienie jest „czerpaniem" z jego reguł, zawsze niedoskonałym i zmiennym (oczywiście w ramach, na jakie sam system pozwala). W zbliżony sposób — choć pamiętajmy o jednoczesnych różnicach, które w tym miejscu nie są istotne — można byłoby zinterpretować zasadniczą ideę generatywistów spod znaku N. Chomsky’ego; ich „kompetencja” (competence) poprzedza i umożliwia „wykonanie” (performance). Zauważyć wypada, że strukturalistyczne teorie lingwistyczne, w tym również teoria gramatyk generatywno-transformacyjnych, wyraźnie preferują analizy syntaktyczne (relacje syntagmatyczne i paradygmatyczne między jednostkami językowymi), mniej uwagi poświęcając niezwykle istotnemu komponentowi systemu języka naturalnego — semantyce. Można wręcz powiedzieć, że problematyka semantyczna jest redukowana do składniowej w pewien specyficzny sposób — otóż wspomniane wyżej relacje paradygmatyczne (ekwiwalencji) i syntagmatyczne (przyległości) mają w analogiczny sposób zachodzić w sferze swoich odniesień przedmiotowych. Przed takim „przesłanianiem” semantyki składnią ostrzegał wspomniany Chomsky, dla którego opozycja: struktura powierzchniowa (surface structure) — struktura głęboka (deep structure) jest wyrazem opozycji między strukturą składniową i (domyślną) strukturą semantyczną. Przykładowo: za strukturą powierzchniową zwrotu „byt determinuje świadomość” w języku polskim „kryją się” dwie całkiem różne struktury głębokie: (1) „byt zdeterminowany jest przez świadomość” i (2) „świadomość zdeterminowana jest przez byt”¹⁵.

W ramach swej ogólnej semantyki AJ. Greimas (o którym powiemy jeszcze w rozdziale ostatnim) starał się odkryć elementarną jednostkę znaczeniową, która byłaby analogiczna do jednostki elementarnej „planu wyrażania” (formy) języków naturalnych, tzn. do opozycji fonologicznej. Zabieg sprowadza się w tym przypadku do przekodowy-wania struktur jednostek językowych na struktury ich odniesień przedmiotowych. „Odnoszenie znaków do rzeczy nie wnosi więcej do próby ich wyjaśnienia niż próba przekładu — skądinąd niewykonalna — znaczenia językowego na niejęzykowe” — powiada Greimas¹⁶. Preferowanie syntaktyki widoczne jest w ogóle w strukjuralistyczno--semiotycznych badaniach nad kulturą, choćby w Levi-Straussa analizie mitów. P. Ricoeur mówi wprost, że strukturalizm w wersji autora Myśli nieoswojonej to rodzaj efektywnej, ale jednostronnej metody polegającej na wyborze składni przeciwko semantyce¹⁷. Dzieje się tak w imię idei, że:

„język jest głównym środkiem komunikacji oraz że tę hierarchię narzędzi komunikacji z konieczności odbijaj! wszystkie inne, wtórne typy komunikatów ludzkich i że w różny sposób uzależnia je ona od języka, miano wiek

od jego wcześniejszego przyswojenia oraz faktu, i& ludzie używają jawnych lub skrytych sformułowań slownyc h obok innych przekazów, albo jako ich interpretacji”¹*.

W rozdziale poprzednim została już szczegółowo przedstawiona wizja kultury typu magicznego o dominującej świadomości tzw. synkretyczncj. Otóż w odniesieniu do tego typu wspólnot teoria i metoda strukturalizmu, charakteryzujące język i myślenie pierwotne, nie znajdują zastosowania. Mamy tutaj bowiem do czynienia z mówieniem magicznym, które nie zakłada języka (w sensie la langue) jako swego niezbędnego kontekstu. Mówienie-myślenie typu „czysto” magicznego charakteryzuje także swoisty synkretyzm polegający na tym, że mowa magiczna zarówno symbolizuje to, do czego się semantycznie odnosi, jak jednocześnie pozostaje z symbolizowanym stanem rzeczy w stosunku przedmiotowo-metonimicznym — wpływa nań przyczynowo lub jest jego częścią (w sensie fizycznym). Tak więc podmiot wypowiadając określone słowo nic tylko uświadamia sobie dany obiekt lub zjawisko („uobecnia” je niejako), ale równocześnie stara się nań oddziaływać. Może to przyjmować formę bezpośredniego przywoływania danego obiektu lub zjawiska albo odwrotnie — zabezpieczania się przed obecnością czegoś niepożądanego czy niebezpiecznego (np. tabu narzucane na zmarłych itp.). Etnologia zanotowała i notuje stale tysiące przykładów tego typu ukazujących, że u podstaw magii językowej leży identyfikacja wyrazu z nazywaną przezeń rzeczą, z czego wypływa przekonanie o realnej sile sprawczej słowa. Zjawiska te występują w skali masowej w społeczeństwach przesyconych myśleniem magicznym, duże ich bloki obserwujemy w kulturach o dominującym typie waloryzacji religijnej (jak we wspólnotach chłopskich XIX wieku w Europie); nie jest od nich wolna współczesna kultura „wysoka” (przemówienia-deklaracje polityczne i nie tylko). Nazwy nie tylko symbolizują, ale są jakby „przed” rzeczywistością w tym sensie, iż dopiero, gdy element owej rzeczywistości zostaje nazwany, jest to rzeczywistość „uobecniona”; nazywając możemy dokonać realnej zmiany świata zewnętrznego. Świat kultury magicznej przesycony jest tym szczególnym werbalizmem. Jak pięknie mówi G. van der Leeuw:

„Świat pierwotny i antyczny, w ogóle świat religijny, nie wie, co to «puste słowa*, twords, words*', nigdy nie mówi: «dość już słów, przystąpmy wreszcie do czynu*, a tęsknota, by nigdy już nic (.grzebać się w słowach*, jest mu obca. Nie bierze się to z mniejszego poczucia realności świata; przeciwnie; to my sztucznie uczyniliśmy słowa pustymi, poniżyliśmy je sprowadzając do rzędu przedmiotów”'’.

Dla podmiotów kultury o synkretycznym typie świadomości sytuacja taka jest jedyną im znaną; w tym kontekście słowa nie są umownymi znakami (fłatus vocis), ówczesna świadomość językowa oznacza pośrednio nie tylko „istotę” rzeczy, lecz w słowie rzecz ta jest w pewien sposób zawarta i obecna — dlatego właśnie można na nią oddziaływać lub chronić się przed zgubnym wpływem, jaki może ona wywierać.

Mając na względzie powyższe dane zauważmy teraz, że w kontekście mówienia magicznego semantyka językoznawstwa współczesnego nie bardzo daje się zastosować. Semantyka ta — generalnie rzecz ujmując — zajmuje się tylko związkami symbolizowania pomiędzy symbolem językowym a jego semantycznym odniesieniem przedmiotowym. W ten właśnie sposób opisuje się reguły symbolizowania współtworzące semantykę każdego języka nowożytnego. W przypadku mowy magicznej mamy do czynienia z zupełnie inną sytuacją, tutaj nominalistyczna koncepcja języka jako konwencjonalnego systemu znaków służących do symbolizowania stanów świata zewnętrznego (który jat