Obraz1 (11)

350

O poezji naiwnej i sentymentalnej

Tak jak w satyrze- patetycznej.lQdraza. a w sentymentalnej szyderstwo, tak też w elegii żałość może wypływać tylko z entuzjazmu wzbud2?oneaoT)rzez ideał. Jedynie przez to uzyskuje elegia zawartość poetycką, a jakiekolwiek inne źródło smutku jest poniżej godności sztuki poetyckiej. Poeta elegijny szuka natury, ale w jej pięknie, nie tylko w jej powabie, w jej zgodności z ideałami, nie tylko w jej uległości wobec potrzeb. Zal nad utraconymi radościami, nad światem pamiętającym wiek złoty, nad minionym szczęściem młodości, miłości itp. może stać się materią dla poezji elegijnej tylko wtedy, gdy owe stany zmysłowego ukojenia dadzą się jednocześnie przedstawić jako przedmioty harmonii moralnej. Dlatego żałosnych pieśni Owidiusza, które słał on ze swego wygnania nad Euksynem, chociaż bywają one wzruszające, a niekiedy bardzo poetyckie, w całości nie mogę jednak tyczył zarówno dla satyry i elegii, jak i dla idylli; idzie mi jedynie o dominujący w każdym z tych gatunków poetyckich sposób odczuwania, ten zaś, co jest rzeczą dostatecznie znaną, nie da sią pomieścić w owych ciasnych granicach. Elegijnie wzrusza nas nie tylko elegia, dla której zarezerwowano tą nazwą; także poeta dramatyczny i epicki mogą oddziaływać na nas w sposób elegijny. W Mesjadzie, w Porach roku Thomsona, w Raju utraconym, w Jerozolimie wyzwolonej znajdujemy wiele obrazów, które skądinąd są właściwe idylli, elegii lub satyrze. Podobnie, w stopniu wiąkszym lub mniejszym, niemal w każdym utworze patetycznym. Uzasadnienia wymaga jednak raczej, jak sią wydaje, to, że idyllę zaliczam do gatunku elegijnego. Niechaj czytelnik zechce jednak pamiętać, że mówi się tu tylko o tej idylli, która stanowi gatunek poezji sentymentalnej i do której istoty należy to, że są w niej przeciwstawione natura sztuczności, a ideał rzeczywistości. Nawet jeśli sam poeta nie czyni tego wyraźnie, jeżeli stawia nam przed oczyma sam tylko obraz nieskażonej natury lub zrealizowanego ideału, to jednak owo przeciwstawienie obecne jest w jego sercu i nawet bez jego woli

uznać za dzieło poezji. W jego bólu jest o ■wiele za mało energii, o wiele za mało ducha i szlachetności. Potrzeba, a nie entuzjazm wydał te skargi; oddycha w nich nie dusza pospolita, ale pospolity nastrój szlachetniejszego ducha, którego niedola przygniotła do ziemi. Wprawdzie gdy pamiętamy, że opłakiwał on Rzym, i to Rzym Augusta, wybaczamy temu synowi radości jego ból, ale nawet wspaniały Rzym z wszystkimi swoimi urokami, jeśli nie uszlachetni go wyobraźnia, jest tylko wielkością skończoną, a tym samym przedmiotem niegodnym poezji, która — wzniesiona ponad wszystko, co ukazuje nam rzeczywistość — ma prawo 'boleć tylko nad tym, co nieskończone.

Treścią skargi poetyckiej nie może więc być nigdy przedmiot zewnętrzny, lecz tylko wewnętrzny przedmiot idealny; nawet jeśli opłakuje ona jakąś stratę realną, musi ją naprzód przetworzyć w stratę idealną.

zdradzi się w każdym ruchu pędzla. A nawet gdyby tak nie było, to już sam język, którym musi się posługiwać, ponieważ jest nosicielem ducha czasu i podlega wpływowi sztuki, przypomniałby nam rzeczywistość z jej granicami, kulturę z jej sztucznościami; co więcej, nasze własne serce przeciwstawiłoby owemu obrazowi czystej natury swoje doświadczenie zepsucia, czyniąc nasz sposób odczuwania elegijnym, nawet gdyby nie leżało to w zamierzeniu autora. Ta ostatnia reakcja jest tak nieuchronna, że nawet najwyższa rozkosz, jaką dają człowiekowi kulturalnemu najpiękniejsze dzieła naiwne starożytności i czasów nowszych, nie pozostaje długo czysta, lecz prędzej czy później dołącza się do niej uczucie elegijne. Wreszcie zauważę jeszcze, że zaproponowany tu podział, właśnie dlatego, że opiera się jedynie na różnicy w sposobie odczuwania, nie ma niczego przesądzać w sprawie klasyfikacji samych utworów i pochodzenia gatunków literackich; ponieważ poeta, nawet w tym samym dziele, nie jest bynajmniej związany jednym sposobem odczuwania, przeto tamta klasyfikacja nie może wychodzić od sposobu odczuwania, lecz musi się opierać na formie przedstawienia.