P1070467 resize

Można to uważać za dowód braku zainteresowania w zdobywaniu nowych obszarów dla osiedlania się ze strony plemion ..pomorskich** i „kloszowych” z sąsiednich obszarów, a chyba nie tylko sąsiednich. Fakt ten można też uznać za argument przeciw hipotezie uznającej rozprzestrzenienie się kultury pomorskiej za efekt głównie migracji. Wydaje się, że dodatkowo popiera przedstawiony tu pogląd pokrywanie się, generalnie rzecz biorąc, granicy między strefą dominacji cmentarzysk „pomorskich" i „kloszowych" z zasadniczym podziałem wewnętrznym kultury łużyckiej (na część wschodnią i zachodnią)**. Jeszcze ważniejsze jest, że była to też w zasadzie wschodnia granica występowania grodów (pomijając Podkarpacie), a więc granica między społecznościami charakteryzującymi się istotnymi odmiennościami struktury społecznej.

W wyniku dotychczasowych rozważa* rysuje się dość prawdopodobna hipoteza na temat istoty ówczesnych przemian kulturowych w Polsce.

W efekcie zmian gospodarczo-społecznych, w sytuacji osłabienia kontaktów z Południem, rolę przodujących centrów kulturowych przejęły 2 prężniejsze ośrodki — Pomorze Wschodnie i Mazowsze, lansujące nieco odmienne, lecz zbliżone modele kultury. Wpływy pomorskie zwyciężyły wśród plemion zachodniej połaci kultury łużyckiej charakteryzujących się odmienną od wschodnich strukturą społeczną (grody), wpływy zaś mazowieckie dominowały na wschodzie. Najwyraźniejszym przejawem głębszych ymian społeczno-gospodarczych jest zanik grodów kultury łużyckiej. Nie można go bowiem, moim zdaniem, tłumaczyć jako wynik kumulacji faktów incydentalnych (zniszczenie poszczególnych grodów w czasie walk międzyplemiennych).

Obserwujemy też dalsze przejawy zmian gospodarczych i społecznych (?). Oprócz wzmiankowanego już upowszechnienia żelaza, i być może rozpoczęcia jego wytopu na miejscu, przemiany te odzwierciedlają następujące zjawiska: a — szereg badań palynologicznych wskazuje, że na początku klimatu subatlantyckiego (to jest około połowy 1 tysiąclecia jutę.) zaprzestają występować w torfowiskach i profilach wydm uprzednio liczne ślady pożarów lasów**, można to uważać za efekt ostatecznego za-

* A. Gardiwiki. Zawodnienie ciągłości osadniczej, łcutturoicej I etniemsj ic ■tKdrfrirrm Odry—Dmcpra od II okresu epofci brqsu do VI/VII wieku n.c„

’ f#g| t Mitiriinarndfncy Konprcs Archeologii SZotoiaAekiej, Warszawa 1005, t. 1, Wrocław—Warszawa—Kraków 1968, s. 224 n.

■ Zestawił te dane K. Godlowskl (Zagadnienie przemian spoleczno-goipo* Oacspc* ur okresie laieitkim na ziemiach polskich, [wrj Zagadnienia okresu la Ceń-■*r*sgn w Polsce. Wrocław—Warszawa—Kraków 1968, s. 43 n.; tenże. Problem prasie— a technice sprawy roli na ziemiach polskich to pierwszym tysiącleciu |w:| Stadia * dziejów pospodarsttoa wiejskiego, t_ 8: 1966. s. 83—85). tam też bardziej udokumentowane omówienie przemian gospodarczych dotyczące jednak nieco dłuższego odcinka czasu. Zob. też M. Ralska-Jaslewlczowa. Siady osadnic* twe prehistorycznego w diagramach pyłkowych z obszaru Polski. „Folia Quaternar-!a“. t, 29: 1968, S. 163 n.

przestania wypaleniskowego systemu uprawy ziemi; b — w okresie halsztackim występowały licznie motyki rogowe, później brak jest podobnych znalezisk sugerujących możliwość powszechniejszego stosowania narzędzi ręcznej obróbki ziemi; c — z okresu halsztackiego znane są pierwsze pewne radła; d — w kulturze pomorskiej występują po raz pierwszy liczniej ziarna żyta³*; e — trudności w wykrywaniu osad ..pomorsko-kloszo-wych" mogą być spowodowane zmniejszeniem przeciętnej grupy osadniczej lub krótkotrwelością ich istnienia, może to być wynikiem zmian w systemie gospodarczym lub organizacji społeczeństw; £ — pojawienie się grobowców rodzinnych może być przejawem zmian w strukturze społecznej; g — na niektórych terenach obserwuje się preferowanie przez osadnictwo gleb lżejszych, a więc łatwiejszych do uprawy przy pomocy prymitywnego radła; h — nie wykluczone, iż zaistniały także zmiany w proporcjach znaczenia gospodarczego rolnictwa i chowu zwierząt domowych.

Nie jest łatwo na podstawie podanych tu zjawisk cząstkowych odtworzyć zasadnicze cechy przemian społeczno-gospodarczych. Wydaje się, że klucz do prawidłowej ich oceny tworzą przyczyny zaniku grodów. Wychodząc z założenia, że dokonało się to w wyniku zmian społeczno-gospodarczych trzeba się zastanowić nad pewną hipotezą, moim zdaniem, najbardziej prawdopodobną. Grody można uznać za osady grup prowadzących wspólną uprawę pól. Likwidacja grodów i przejście do osadnictwa w postaci małych osad otwartych mogłoby być wynikiem zarzucenia zespołowych metod gospodarowania i przejścia do gospodarki indywidualnej, rodzinnej. Porzucenie wypaleniskowego systemu uprawy oznacza likwidację konieczności wspólnego gospodarowania. Wiele danych, w tym w szczególności wyżej podane, wskazuje, że właśnie około połowy I tysiąclecia p.n.e. mógł nastąpić koniec masowego stosowania wypal en isko-wych metod uprawy ziemi**. Prawdopodobna zbieżność czasowa, generalnie rzecz biorąc, tego procesu ze zjawiskiem zaniku grodów umożliwia doszukiwanie się między nimi związku przyczynowego.

Przedstawione rozważania upoważniają do postawienia pod dyskusję końcowej konkluzji. Wśród prawdopodobnie wielu nakładających się na siebie przyczyn, które spowodowały upadek kultury łużyckiej, decydują-

u M. Klichowika, Odciski zbóż < roilln strączkowych na ceramice kulturę pomorskiej, „Przegląd Archeologiczny'', t. 14: 1001, s. 149 n.

^M Istnieją różne poglądy 1 bogata literatura dotycząca kwestii zarzucenia gospodarki prze rzutowo-wy paleniskowej (zob. Oodtowskt, Problem przełomu..., passim). Postuluje się też funkcjonowanie w okresie poprzedzającym Innego modelu gospodarki rolnej — typu okopowo-ogrodowego iS. Kurnatowski, Przemiany techniki uprawy roli w czasach między epoką brązu i wczesnym średniowieczem, a rozmieszczenie stref zasiedlenia. |w:] Studia z dziejów gospodarstwa wiejskiego, t. 8: 1966, S. 02—99).