P4290084

Crv    ilranta to. XIX pod względom mmocmmj rywUlturUT Ił

społeczeństw Europy środkowej 1 wschodniej owe procesy narodowo-twórcze były na ziemiach polskich stosunkowo zaawansowane.

Przygniatający odsetek społeczeństwa stanowili początkowo analfabeci. Oczywiście proces likwidacji analfabetyzmu, istotny dla całej omawianej strefy Europy, nie został zakończony, a w zaborze rosyjskim oświata rozwijała się w drugiej połowie XIX w. bardzo powoli. Ale u progu niepodległości większość społeczeństwa umiała już czytać i pisać. Szkolnictwo elementarne uległo rzeczywistemu upowszechnieniu. Szkolnictwo średnie i wyższe znacznie zwiększyły swój zasięg, nie tylko w liczbach bezwzględnych, ale i w stosunku do liczby ludności, choć w dostępie do niego istniały bariery. Absolwenci wyższych uczelni zaczęli docierać również do mniejszych ośrodków, odgrywając istotną rolę w dokonującym się tam postępie.

Polscy naukowcy, zarówno za granicą jak i w ośrodkach krajowych, zwłaszcza galicyjskich, dokonali wielu odkryć na skalę światową, niektóre dyscypliny osiągnęły bardzo wysoki poziom, datowany przez historyków nauki już na lata sześćdziesiąte. W zakresie literatury okres ten przyniósł wybitne dzieła okresu romantyzmu, pozytywizmu i Młodej Polski od Mickiewicza i Słowackiego, poprzez Prusa, do Żeromskiego. Upowszechniona została prasa. Wysoki poziom osiągnęły sztuki plastyczne, szczególnie malarstwo. Z kulturą muzyczną okresu romantyzmu związane jest nazwisko Moniuszki. W każdej niemal dziedzinie szereg nazwisk należy do fundamentalnych osiągnięć kultury polskiej. U schyłku okresu zaczęła rozwijać się kinematografia. Kultura odegrała istotną rolę w utrzymaniu jedności ziem polskich, a szczególna rola w jej rozwoju przypadła autonomicznej Galicji.

Powyższe zestawienie różnych elementów wkładu pokoleń dziewiętnastowiecznych w modernizację społeczeństwa może prowadzić do nię mniej groźnego, jak lekceważenie tego okresu, jego gloryfikowania. Dla jednych będzie to więc epoka jedności narodowej w walce o niepodległość, dla innych — epoka wystąpienia na widownię nowych sił, stanowiących niejako genezę naszych czasów. W takim oświetleniu jakże często schodzi na daleki plan analiza rzeczywistości konfliktów społecznych. Przeobrażając się powoli ze stanowego w burżuazyjne, społeczeństwo polskie zachowywało istotne relikty dawnej epoki. Nie byliśmy w tym zakresie wyjątkiem.

Nie wszystkiemu, czego nie zdołano osiągnąć, winni są zaborcy i brak własnego aparatu państwowego, choć polityka władz zaborczych wiele inicjatyw sparaliżowała, a sama prowadziła do uprzywilejowania metropolii kosztem ziem polskich. Istniały bowiem rodzime grupy zainteresowane w utrzymaniu za wszelką cenę status quo, na którym opierała się ich pozycja społeczna.

Starając się badać zjawiska masowe, mogłem wielokrotnie przekonać się, jak ogromne zmiany nastąpiły w XIX w., jak innych treści nabierało stopniowo pojęcie narodu, jak zmieniało się społeczeństwo. Historię Polski XIX w. rozumiem przede wszystkim jako dzieje tegoż społeczeństwa w okresie niewoli Nie uważam jej ani za mało znaczący, a w niektórych fragmentach drażliwy, epizod dziejów ani za przerwę, która nie pozostawiła po sobie wiele więcej, niż osiągnięcia kulturalne, jak zdają się rozumować zarówno niektórzy badacze Polski przedrozbiorowej, jak i historycy najnowsi, akcentujący niewątpliwe trudności integracji ziem polskich po roku 1918.