P4290098

Czy Polska straciła w. XIX pod względem nowoczesnej cywilizacji?    Hit

czy swą kolejną kroniką Prus — życzę Ci, abyśmy w dwudziestym wieku zaczęli karmić nasze dusze zgodnie z wymaganiami higieny, a w żadnym razie nie stoczyli się w odmęt społecznego pijaństwa”. Ta pochwala nauki, pracy i społecznikostwa niewiele miała wspólnego z mentalnością społeczeństw znajdujących się wówczas u szczytu kapitalistycznego rozwoju.

W przeddzień I wojny światowej pozostawaliśmy społeczeństwem wiejsko-mieszczańskim, a nie proletariacko-burżuazyjnym, mimo niekwestionowanych osiągnięć cywilizacyjnych. Jeśli w tym marszu naprzód nie we wszystkich dziedzinach nadążyć mogliśmy za innymi narodami Europy środkowo-wschodniej, to wśród wielu przyczyn wskazać można i na tę, o której pisał autor broszury z 1893 r.: „Wiek się kończy bez wiary; marzeń go za wiele w młodzieńczych latach uwiodło do czynów...”

IRENA P1CTRZAK-PAWŁOWSKA

(Warszawa)

I. Hasło tematyczne zapoczątkowanej obecnie dyskusji ujawni niewątpliwie nowe treści poznawcze, które pozostawały dotąd na marginesie historiografii polskiej. Trudno je pominąć w koncepcjach dojrzewających syntez: „Historii kultury polskiej”, a także — „Historii społeczeństwa polskiego”. Można też przewidywać, że problematyka nowoczesnej cywilizacji będzie przenikała do nowych edycji ogólnej syntezy dziejów Polski XIX—XX w.

Wypadnie więc skupić uwagę nie tylko na wstępnym bilansie „polskiego” w. XIX, ale potraktować temat szerzej w nawiązaniu do historiografii powszechnej; rozważyć, czy przy obecnym zaawansowaniu naszych badań możliwe będzie na gruncie metod porównawczych sporządzenie bilansu zysków i strat naszego uczestnictwa w nowoczesnej cywilizacji europejskiej. Wyniki analizy odnośnie w. XIX winny przecież służyć ocenie naszych szans cywilizacyjnych w okresie Drugiej Rzeczypospolitej, a wreszcie — trudnego awansu w kolejnych etapach Polski Ludowej w konfrontacji z przyspieszonym tempem współczesnych przemian cywilizacyjnych.

Zarysowanie tych szerokich perspektyw badawczych uświadamia zainteresowanym, że dyskusja na łamach „Kwartalnika Historycznego” może inspirować płodne refleksje historiograficzne o trwalszych walorach, niż spór o pozycje połowicznego „bilansu”.

Ograniczam się do trzech kwestii, które wymagają podstawowych ustaleń metodycznych:

1)    próby określenia „nowoczesnej cywilizacji” jako przedmiotu badań historycznych;

2)    dylematu wewnętrznych i zewnętrznych warunków rozwoju oraz funkcji uniwersalnego wzorca cywilizacji europejskiej w XIX w.;

3)    konfrontacji elementów nowoczesnej cywilizacji na ziemiach polskich (w zasięgu trzech dzielnic) oraz ich relacji w stosunku do niektórych krajów europejskich.

Na wstępie warto przypomnieć, że terminy: cywilizacja i kultura traktowane są odmiennie w różnych strefach Europy (np. w literaturze francuskiej, niemieckiej, polskiej!, a definicje są tematem nie wygasającej dyskusji. Odwołajmy się do wnikliwej analizy historiograficznej terminu „cywilizacja” dokonanej przez F. Braudela: „Od zarania okres-