PAWLUCZUK ŻYWIOŁ I FORMA (33)

ności tych nie stosował jednak do analizy zagadnień życia i śmierci, losu, istoty otaczającej rzeczywistości, własnej kultury itp. Problemy te rozwiązywane były bowiem nie poprzez wysiłek indywidualny, jak w przypadku przymierzania kołka w plocie czy naprawy sochy, ale poprzez wyobrażenia zbiorowe.

Wchodzimy tu na teren nie przebadany od strony empirycznej. Wyobrażenia zbiorowe kierują się regułami odmiennymi od znanych nam praw logiki, z pominięciem podstawowych jej zasad, jak chociażby zasada tożsamości. Reguły te opisane zostały, w sposób nieco kontrowersyjny, ale w sumie wyczerpujący, w pracach Levy-Briihla, Frazera, Levi-Straussa, Maussa. Jest rzeczą oczywistą, iż wyobrażenia zbiorowe w społeczeństwie przedpiśmiennym mogą realizować się tylko w głowach poszczególnych osób. Wpływ wyobrażeń zbiorowych na życie jednostki w społeczeństwie tradycyjnym jest przepotężny, objawia się on nie tylko w sferze psychiki, ale' także — co ciekawsze — fizjologii. Malinowski stwierdził, iż tubylcy na Me-lanezji nie posiadają świadomości ojcostwa, nie widzą żadnego związku między aktem seksualnym a poczęciem dziecka. Poczęcie, jest sprawą duchów, seks jest sprawą przyjemności. Dziewczyny od dzieciństwa współżyją seksualnie z chłopakami, nie stosują żadnych środków antykoncepcyjnych i mimo to nie zachodzą w ciążę. Zajście w ciążę odbywa się wg wierzeń tubylców wtedy, gdy zgodnie z rytuałem kobieta jest żoną i gdy przyśni jej się sen, że wszedł w nią duch¹. M. Mauss z kolei zgromadził mnóstwo materiałów dotyczących śmierci zadanej przez czary lub też następującej w wyniku pogwałcenia tabu. Śmierć w tym wypadku następuje nieodwołalnie, pomimo że nie ma żadnych fizycznych uszkodzeń ciała². Mauss zgromadził te fakty po to, by zaproponować psychologom i fizjologom przebadanie ich mechanizmu.

Nie znając szczegółów integracji w życiu psychicznym jednostki elementów myśli logieznó-pojęciowej, myślenia kompleksami i prelogicznyeh form zbiorowych wyobrażeń musimy przyjąć, iż wyobrażenia te odgrywają decydującą rolę w kształtowaniu się i realizowaniu stosunku człowieka do świata i do własnych problemów egzystencjalnych — śmierci, odpowiedzialności, przemijania, szczęścia itp. Regulacja stosunku człowiek-świat dokonuje się nie poprzez wysiłek twórczy jednostki, ale poprzez nie uświadamiane przez jednostkę mechanizmy kultury. J. Goody pokazuje, w jaki sposób w kulturach przedliterackich selektywne działanie pamięci zbiorowej utrzymuje homeostazę społeczności¹. Mity, wierzenia i zwyczaje, które stały się z jakichś powodów nieaktualne (na przykład indiańskie mity związane z bizonami po wytępieniu tych: zwierząt na obszarach zamieszkałych przez Indian), wypadają ze zbiorowej pamięci nie zakłócając homogeniczności kultury i nie stwarzając sytuacji, w której jednostka ludzka byłaby zmuszona do medytacji nad istotą życia i kultury, tak jak to się dzieję w społeczeństwie dzisiejszym.

Kapitalne znaczenie ma tu przyswojenie pisma. Dzięki pismu żaden wątek kulturowy nie ginie, wszelkie idee, sądy i odkrycia są wpisane w kulturę i zawsze mają szansę ponownego zaktualizowania się². Dzięki ponadczasowemu trwaniu zapisanych w dziełach sądów i idei jednostka może w każdej chwili wyłamać się ze wspólnoty z żyjącymi i odwołując się do filozofii i idei minionych nawiązać w ten sposób swoistą wspólnotę ponadczasową. Człowiek dzisiejszy ma zawsze do dyspozycji wiele propozycji światopoglądowych, między którymi musi wybierać, ^{3 4}

B. Malinowski: Życie seksualne dzikich la północno-zachodnie) Melanezji, Warszawa 1957.

M. Mauss: Idea śmierci wpajanej przez zbiorowość 1 jej vjplyw na ciało jednostki, w: Socjologia i antropologia, s. 462— —488.

¹ Zob. J. Goody: Literacy in rradittonal Soeteties, Cambridge 1568.

Por. J. Szacki: Tradycja. Przegląd problematyki, Warszawa 1971.