r2

pełnie zainteresowania. W zakresie rysunku sytuacja jest analogiczna, jeśli nie gorsza. Ten brak jakiejkolwiek tradycji teoretycznej oczywiście z góry skazuje podejmowane tu rozważania na pewną wyrywkowość i prowizoryczność. Toteż ograniczą się one do prześledzenia funkcjonowania kreski w paru przykładowych rysunkach i próby sformułowania problematyki, jaką ich analiza wydaje się nasuwać.

2. Dalekowschodnie traktaty o malarstwie i kaligrafii mogą być inspirujące nie tylko jako wzór analitycznego opisu podstawowych elementów konstrukcyjnych obrazu. Jakkolwiek techniczne środki obu sztuk - pędzel i tusz (oraz ewentualnie farby) - w perspektywie europejskiej kojarzą się raczej z wyposażeniem malarza, to sposób ich używania ma wiele cech rysowania: nie tylko kaligraf, lecz i malarz chiński operuje kreską raczej niż plamą - choć jest to kreska pędzlem, istotnie różniąca się od kreski piórem czy ołówkiem. I w rozważaniach teoretyków „sztuki pędzla i tuszu" osobliwości tej linearnej plamy są uwzględniane.

Autor siedemnastowiecznej rozprawy o sztuce kaligrafii, Ojio Yusho, przeciwstawia kaligrafię malarstwu jako sztukę linii - linii, która „nie jest ograniczeniem jakiejś przestrzeni, lecz sama jest przestrzenią -jednowymiarową przestrzenią"⁶. Jako taka, „kaligrafia nie potrzebuje barwy; linii kaligraficznej potrzebna jest tylko widzialność - toteż najbardziej skuteczne jest stosowanie skrajnych momentów widzialności: czerni i bieli". Natomiast oprócz cech związanych z przestrzennością, linia kaligraficzna ma pewne cechy właściwe sztukom czasowym: szybkość, dynamikę itd. Charakterystykę linii (w przyjętej tu terminologii należałoby oczywiście mówić o kresce) rozbija więc Yusho na dwie serie cech. Jako zjawisko wizualne (albo przestrzenne) linia ma pewien kierunek (w górę lub w dół, poziomo, pionowo lub ukośnie, prosto lub krzywo), pewną długość, grubość i jasność. Czasowa albo dynamiczna charakterystyka z kolei obejmuje szybkość - która jest na ogół pochodną szybkości ruchu pędzla - rytm oraz pęd - który wyznacza w pewien sposób rytm kreślenia. Zależnie od kombinacji tych cech kreska odznacza się siłą, ciężkością, finezją albo też, wskutek nieudolności malarza, sztywnością czy słabością. Rozważając następnie ekspresyjne walory różnych kresek, Yusho pokazuje rozmaite zastosowania poszczególnych kresek i formułuje pewne wskazówki praktyczne.

Rozważania japońskiego teoretyka kaligrafii, jakkolwiek dotyczą sztuki odmiennej pod względem techniki i przedmiotu od europejskiego rysunku, mogą być, jak się zdaje, inspirujące dla analizy rysunkowej kreski. Zanim jednak będzie można te inspiracje wykorzystać, trzeba uporządkować w pewien sposób stawiane przez opis kreski zagadnienia.

Ze względu na różnorodność technik rysunkowych celowe wydaje się mianowicie oddzielenie analizy zmiennych, wprowadzanych przez poszczególne techniki, od analizy cech zależnych od ruchu ręki. Praktycznie można to przeprowadzić, rozpatrując osobno rysunek piórkiem, gdzie mamy do czynienia z cienką i jednolitą na ogół kreską, której formę można uznać - nie upraszczając nadmiernie - za zdeterminowaną przede wszystkim przez ruch ręki, by dopiero później zająć się tymi modyfikacjami, które wiążą się z użyciem odmiennych materiałów i narzędzi: barwą, grubością kreski itd.

12. NICOLAS POUSSIN Pejzaż, 1769