ScannedImage 3

dają one względnie jasne pojęcia na swój temat. Tym właśnie, zdaniem Luhmanna, tłumaczy się po części problem z opozycją Gemeinschaft-Ge-sellschaft (zob. Luhmann, 1981; 1990c).

Zanim jednak omówimy tę kwestię bardziej szczegółowo, musimy dowiedzieć się bliżej, co oznacza dla Luhmanna społeczeństwo uwarstwione i społeczeństwo funkcjonalnie zróżnicowane. Luhmann zakłada, że uwarstwienie może być formą różnicowania się podsystemu, a nie tylko wyrazem nierównej dystrybucji statusu, bogactwa, władzy i innych form oddziaływania¹. Dyferencjacja stratyfikacyjna tworzy podsystemy na podstawie pozycji społecznej: pierwszorzędne znaczenie ma tutaj to, do której warstwy lub grupy statusowej należy dana działalność. Przypomina to dyferencjację segmentacyjną lub podział na centrum i peryferia, ponieważ we wszystkich tych przypadkach główne znaczenie posiada przynależność grupowa działającej osoby. Istnieje zasadnicza różnica, czy dana jednostka należy do tego czy innego klanu, czy wywodzi się ze szlacheckiej rodziny czy z gminu, czy pochodzi z miasta czy z prowincji, z tej czy innej wioski. Najbardziej charakterystyczną cechą rozwarstwionego społeczeństwa jest jednak wyraźna dominacja wyższych warstw rządzących. Nie dość, że kontrolują one większość politycznych, gospodarczych i innych form sprawowania władzy społecznej, to jeszcze określają faktyczne granice społeczeństwa, które pokrywają się z płynnymi i nieprecyzyjnymi granicami, poza które nie sięgają już ich zdolności komunikacyjne. Jak zauważa Wallerstein w swojej koncepcji światowego imperium, to właśnie działalność warstw rządzących przenosi podział pracy poza granice minisystemów. Luhmann dodałby tylko za Weberem (1978, I: 302-307), że pozycji owych wyższych warstw społecznych nie da się wyjaśnić wyłącznie za pomocą czynników ekonomicznych czy też jakichkolwiek innych ściśle funkcjonalnych kryteriów.

Nie oznacza to, że dominacja dyferencjacji stratyfikacyjnej wyklucza obecność i znaczenie rozróżnień funkcjonalnych, takich jak gospodarczy podział pracy, czy wyspecjalizowanych instytucji, takich jak biurokracj polityczne czy zakony religijne. Zdaniem Luhmanna jednak, zamiast przekraczać pierwotne podziały, wzmacniają one tylko istniejącą strukturę i pogłębiają różnice między warstwami. Kontrola sprawowana nad wyspecjalizowanymi instytucjami politycznymi, prawnymi, wojskowymi i religijnymi wyposaża wyższe warstwy społeczne w środki potrzebne do manifestowania i podtrzymywania swojej uprzywilejowanej pozycji. Wydaje się, że jednego z najbardziej spójnych strukturalnie przykładów takiego uwarstwionego społeczeństwa dostarcza tradycyjny hinduski system kastowy, w którym doszło do ścisłej koordynacji roli funkcjonalnej, przynależności grupowej i statusu społecznego (por. Dumont, 1970).

Zdaniem Luhmanna, najistotniejszy strukturalny wyznacznik stopniowego i endogennego przechodzenia społeczeństwa zachodniego do nowoczesności polega na zmianie priorytetów obowiązujących w społeczeństwie rozwarstwionym. Bogata literatura przedmiotu potwierdza owo postępujące załamywanie się centralnej pozycji grup statusowych i rozwój sfer instytucjonalnych, w których działanie podporządkowane jest odmiennym, funkcjonalnie zracjonalizowanym celom². Zasada tworzenia się podsystemów ulega zmianie. Nie liczy się już to, jakiej grupie można przyporządkować konkretne dzia-| łanie, ale to, jaką funkcję spełnia, to znaczy, do którego z istotnych problemów się odnosi. Miejsce tradycyjnych warstw (systemów) społecznych - warstwy szlacheckiej, kupieckiej i chłopskiej - zajmują teraz systemy polityczne, gospodarcze, naukowe, edukacyjne czy religijne. Nie oznacza to, że w warunkach nowoczesności znikają inne typy dyferencjacji. Segmentacja odgrywa szczególnie istotną rolę w geopolitycznych podziałach między państwami oraz w podziałach religijnych dotyczących wierzeń lub tradycji. Do integralnych cech nowoczesności należy także stratyfikacja, zwłaszcza w dziedzinie gospodarczej. Zarówno te, jak i inne podziały — na przykład podział na centrum i peryferie — przyczyniają się, zdaniem

79

1

Uznawanie rozwarstwienia za formę dyferencjacji jest nie tylko niezgodne z poglądami Durkheima i z głównym nurtem tradycji socjologicznej, ale na dodatek nie pojawia się we wcześniejszych pracach Luhmanna. Zob. np. Luhmann, 1970: 148, gdzie wciąż jeszcze możemy przeczytać, że „Es gibt nur diese beiden Typen”, co odnosi się do dyferencjacji segmentacyjnej i funkcjonalnej, pochodzących bezpośrednio z prac Durkheima i Parsonsa.

2

Prace Wallersteina są dobrym przykładem badań nad rozwojem funkcjonalnie zróżnicowanego systemu gospodarczego, podczas gdy prace Meyera koncentrują się na elementach nowoczesnego systemu politycznego. Na temat rozwoju systemu naukowego w kontekście dyskusji nad globalizacją zob. Wuthnow, 1987: 265-298. Na temat rozpadu lojalności grupy statusowej jako efektu zachodniej modernizacji oraz konsekwencji tego faktu zob. Elias, 1978; 1982; Luhmann, 1980-81; 1989a; Nelson, 1969.