ScannedImage 40

lacha jedynego Boga¹' i „wierzę w objawienie Koranu, który istniał wiecznie¹¹ szyici dodali teraz nowy artykuł wiary: „Wierzę, że imam, specjalnie wybrany przez Allacha jako nosiciel części boskiego bytu, jest prowadzącym do zba-wienia¹¹.

Instytucja imamatu była wytworem teokratycznej opozycji do świeckiej koncepcji potęgi. Zgodnie z tą teorią, przeciwstawną sunnickiemu poglądowi ”, imam jest jedyną prawowitą głową muzułmańskiego społeczeństwa, z bożej łaski przeznaczony na ten najwyższy urząd. Jest on w prostej linii potomkiem Muhammada poprzez Fatimę i 'Alego. Jest duchowym i religijnym przywódcą, jak również i świeckim, obdarzonym tajemniczą siłą przeniesioną na niego z jego poprzednika²⁷. Jako taki stoi on o wiele wyżej od każdej innej istoty ludzkiej i cieszy się bezgrzesznością ('isma) ²⁸. Ekstremiści wśród szyitów posunęli się tak daleko, że uważali imama, z powodu jego boskiej i świetlanej istoty, za ucieleśnienie samego Boga²⁹. Dla nich 'Ali i następujący po nim imamowie stanowią nieprzerwane boskie objawienie w ludzkiej formie. Pewna późniejsza, ultraszyicka sekta utrzymywała nawet, że Gabriel pomylił się i wziął Muhammada za 'Alego ³⁰, który był pierwotnie przeznaczony do przyjęcia objawienia. W tym wszystkim szyityzm jest w opozycji do wyznania sunnickiego.

Ile w swoich narodzinach i ewolucji zawdzięcza szyityzm perskim poglądom, a ile judejsko-chrześcijańskim ideom, trudno stwierdzić. Hipoteza inahdyzmu, która rozwinęła się później i przyniosła ze sobą wyczekiwanie na zbawcę—wodza, mającego wprowadzić w nową erę wolności i dobrobytu, była niewątpliwie odbiciem mesjanistycznej i jej pokrewnych idei. Enigmatyczny 'Abdullah ibn Saba’, który został nawrócony na islam za kalifatu 'Utmana i wprawił 'Alego w kłopot swą nadmierną czcią, stając się w ten sposób założycielem skrajnego szyityzmu³¹, był jemeńskim żydem. Gnostycyzm niewątpliwie wniósł także swój wkład do rozwoju koncepcji imamatu. Ze wszystkich ziem muzułmańskich Irak okazał się najżyźniejszą glebą dla kiełkującego ziarna doktryny 'Alego, a do dzisiejszego dnia Persja ze swymi 15 min wiernych jest bastionem szyityzmu²². W łonie samej gminy szyickiej wyrosło mnóstwo mniejszych sekt. Różni członkowie „domu Proroka¹¹ (ahl al-bajt, tj. 'Ali i jego potomkowie) stali się naturalnym, atrakcyjnym centrum skupiającym wszelkiego rodzaju ^{1 2} dysydentów i malkontentów ekonomicznych, społecznych, politycznych i religijnych. Wiele z licznych heterodoksji, które powstały w pierwszym wieku islamu i były same w sobie ukrytym protestem przeciwko zwycięskiej religii Arabów, stopniowo grawitowało w stronę szyityzmu jako głównej opozycji ustalonego porządku. Izmailici, karmaci, druzowie, nusajryci i im podobni, o których będziemy mówić później, wywodzili się wszyscy z sekty szyickiej.

KRASOMÓWSTWO

Publiczne przemówienia, wygłaszane w tym czasie w wieloraki sposób, miały wielkie znaczenie w epoce Omajjadów i osiągnęły taką doskonałość, jakiej nigdy nie udało się już prześcignąć. Hatib posługiwał się przemówieniami w swych piątkowych kazaniach południowych, generał uciekał się do nich jako do środka pobudzającego entuzjazm bojowy wśród wojska, a gubernator prowincji opierał się na nich przy wpajaniu patriotycznych uczuć swym poddanym. W epoce, kiedy nie było specjalnych udogodnień dla propagandy, krasomówstwo było doskonałym przewodnikiem w rozprzestrzenianiu idei i rozpalaniu nastrojów. Wielce umoralniające oracje 'Alego, z jego rymami i mądrymi przypowieściami, kazania ascetycznego al-Hasana al-Basri (zm. 728) wygłoszone w obecności kalifa 'Umara ibn 'Abd al-'Aziza, a zachowane w dziełach późniejszego biografa³³, wojskowe i patriotyczne przemówienia Zijada ibn Ablha i płomiennego al-Haggaga — wszystko to, jako najcenniejsze literackie skarby, przetrwało do naszych czasów z tej wczesnej epoki ^M.

KORESPONDENCJA

Korespondencja polityczna za panowania ortodoksyjnych kalifów była tak zwięzła i rzeczowa, że z trudnością możemy znaleźć urzędową notę dłuższą niż kilka linijek^M. Ibn Hallikan ^{3 4 5 6} przypisuje 'Abd al-Hamidowi al-Katibowi (tj. pisarzowi, zm. 750), sekretarzowi ostatniego kalifa omajjadzkiego, wprowadzenie kwiecistego, rozwlekłego stylu z konwencjonalną, grzecznościową frazeologią zdradzającą wpływ perski. Ten uczuciowy styl stał się wzorem dla przyszłych pokoleń pisarzy. Ulubione powiedzenie arabskie brzmiało, że „sztuka kompozycji listowej (inśd’) zaczęła się od Abd al-Hamlda, a skończyła się na Ibn al-'Amidzie‘^{c 37}. Wpływ literatury perskiej można także odkryć w licznych mądrych powiedzeniach i przysłowiach przypisywanych 'Alemu, jego zastępcy

1

¹¹ W sprawie tego poglądu patrz al-Igi, s. 296.

" Aś-Sahrastani, s. 108-109; al-Mas'udi, t. I, a. 70.

“ Nieomylność i bezgrzeszność przyznają sunnici w różnych stopniach tylko prorokom, a zwłaszcza Muhammadowi. Ibn Hazm, t. IV, s. 2-25; J. Goldziber w „Der Islam" t. III (1912), a. 238-345; al-Igi, s. 218 nn.

“ Patrz niżej, s. 367 nn.    ,

¹⁰ Al-Bagdadi, wyd. Hitti, a. 157; Ibn al-Crawzi, Naqd, s. 103 n.

» Al-Igi, s. 343.

^a W sumie jest dziś około 50 min szyitów, z czego około 18 min żyje w Iranie, 7 w Indiach,

2

w Iraku, 4 w Jemenie, gdzie znani są pod nazwą zajdytów, 350 tys. w Libanie i Syrii, gdzie nazywają icb matawila (tj. stronnicy 'Alego). Ultraszyickie sekty, łącznie z izmailitami, dru-zami, nusajrytami, jazidytami i Ali-Ilackami, sięgają w przybliżeniu ogólnej liczby 60 min, około 14% wszystkich muzułmanów. Por. wyżej s. 10; niżej s. 375.

" Ibn al-ćrawzi, Sira, s. 121-126.

3

Patrz Ibn Qutajba, ’Ujun al-Ahbar, t. II, s. 231-252; al-Gahiz, al-Bajdn, t. I, Cairo 1926, s. 177 nn., t. II, s. 47 nn; 'Iqd, t. II, s. 172 nn.

4

¹⁵ Przykłady u al-Qalqaśandiego, Sulli, t. VI, s. 38S-391.

5

³⁴ T. I, s. 550; por. al-Mas'udi, t. TV, a. 81.

6

Wezyr Rukn ad-Dawla Buwajbida.