Siuta Elementy prawa dla ekonomistów rodział 4 prawo karne (1)

1. Obowiązywanie prawa karnego w czasie

Ha podstawie przepisów ustawy karnej mogą być sądzone tylko te przestępstwa, które zostały popełnione w czasie jej obowiązywania. Nie można sądzić i skazać sprawcy za popełnienie czynu zabronionego przez ustaivę przed jej wejściem w życie, ani po jej uchyleniu. Jest to zasala obowiązująca we wszystkich cywilizowanych państwach. Już francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. głosiła: „Prawo, które by karano za czyny popełnione przed wejściem jego w życie stanowiłoby tyranię, a jego wsteczna działalność byłaby zbrodnią”. Wsteczne działanie ustawy karnej, pozwalające na karanie za czyny, które w chwili popełnienia nie były zabronione, prowadzi do powstania w społeczeństwie nastroju lęku i niepewności, gdyż nikt nie wie, za co go w przyszłości może spotkać repnesja.

V polskim prawie karnym obowiązuje w tej mierze łacińska maksyma: lex retrc. n_OM,-agit (ustawa nie działa wstecz).

Rozciąganie działania ustawy karnej wstecz miewało w przeszłości miejsce jedynie w zupełnie wyjątkowych przypadkach. Tak na przykład rozciągnięto na przestępstwa popełnione w czasie wojny działanie dekretu z 31 sierpnia 1944 r.

0    wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy, winnych zabójstw

1    znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego (Dz. U. z 1946 r., nr 69, poz. 337). Wsteczną moc uzyskały również przepisy dotyczące przedawnienia przestępstw przeciwko życiu, zdrowiu, wolności i wymiarowi sprawiedliwości, popełnionych przez funkcjonariuszy publicznych (pracownicy służby bezpieczeństwa, milicji, tzw. informacji wojskowej, także członkowie władz, prokuratorzy, sędziowie i in.) w okresie od 1944 do 1989 roku. Było to skutkiem braku realnych możliwości ścigania zbrodni stalinowskich i późniejszych przestępstw popełnionych przez funkcjonariuszy reżimu totalitarnego - w czasie jego panowania.

Zasada lex retro non agit jest stosowana także przy zmianie przepisów. Jeśli sprawca popełnił czyn pod rządami starej ustawy, a sądzony jest już po wejściu w życie nowej, przewidującej surowszą karę za dany czyn, sąd wymierza karę według starych przepisów. Natomiast gdy nowa ustawa jest względniejsza dla sprawcy lub w ogóle popełnionego czynu nie uznaje za przestępstwo - sąd stosuje nową ustawę. Obowiązuje więc przyjęcie tego przepisu, który jest korzystniejszy dla oskarżonego.

2. Obowiązywanie prawa karnego w przestrzeni

Zależnie od tego kto popełnił przestępstwo oraz gdzie zostało popełnione, polska ustawa karna znajduje lub nie znajduje zastosowania. Poniżej omówione będą pokrótce obowiązujące w tej mierze zasady:

1) Polskie przepisy karne stosuje się do wszystkich osób, które popełniły przestępstwo na terytorium Polski oraz na polskim statku wodnym lub

* »• ■- • *—

. •'i?

. 'V?

V

8

i •

I

w-

t

powietrznym (art. 5 k.k.). Nie ma tu więc znaczenia obywatelstwo sprawcy. Obywatel obcego państwa, który w czasie pobytu w naszym kraju dopuści się przestępstwa, odpowiada przed polskim sądem na podstawie polskiego kodeksu karnego, tak jak obywatel polski.

Nie podlegają polskim przepisom ani orzecznictwu polskich sądów:

a)    szefowie przedstawicielstw państw obcych uwierzytelnieni w Polsce (np. ambasador, poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny),

b)    osoby należące do personelu dyplomatycznego tych przedstawicielstw,

c)    osoby należące do personelu administracyjnego i technicznego przedstawicielstw,

d)    członkowie rodzin wymienionych wyżej osób, jeżeli pozostają z nimi we wspólnocie domowej,

e)    inne osoby korzystające z immunitetu dyplomatycznego.

W praktyce mogą powstać wątpliwości co do tego, czy przestępstwo popełnione zostało na obszarze Polski. Będzie tak w przypadku, gdy działanie przestępne miało miejsce w innym miejscu, a skutek przestępny w innym (np. sprawca wysyła z Hiszpanii przesyłkę z zatrutą żywnością, która w Polsce pow^roduje śmierć -adresata).

Przestępstwo uważa się za popełnione w miejscu, gdzie a) sprawca dopuścił się czynu, b) nastąpił skutek, c) skutek miał nastąpić. Jeśli choć jedno z wymienionych ogniw wystąpiło na terytorium Polski, stosuje się polskie prawo karne.

2) Polską ustawę karną stosuje się do oby watę li polskich, którzy popełnili przestępstwo za granicą (art. 109 k.k.). Wszczęciu postępowania karnego i wymierzeniu odpowiedniej kary w Polsce nie przeszkadza fakt, że sprawca został już za to samo przestępstwo ukarany za granicą.

W razie skazania w Polsce osoby ukaranej za ten sam czyn za granicą, sąd polski zalicza na poczet kary wykonaną za granicą całość albo część kary (podobnie jak to ma miejsce z aresztem tymczasowym). W omawianej sytuacji mamy do czynienia z podwójną odpowiedzialnością karną obywatela polskiego, częściowo tylko złagodzoną ewentualnym zaliczeniem kary już wykonanej.

Warunkiem odpowiedzialności za czyn popełniony za granicą jest uznanie go za przestępstwo również tam, za granicą, w miejscu jego popełnienia. Nie można więc w Polsce skazać sprawcy czynu, który wprawdzie polskie prawo uznaje za przestępstwo, ale który w miejscu popełnienia jest legalny. Ograniczenie to nie odnosi się jednak do polskiego funkcjonariusza publicznego, który pełniąc służbę za granicą popełnił tam przestępstwo w związku z wykonywaną funkcją, a także do osoby, która popełniła przestępstwo w miejscu nie podlegającym żadnej władzy państwowej.

Jeżeli zachodzą różnice między polskim i obcym prawem karnym, na przykład co do rodzaju lub wysokości kary, sąd - stosując polskie prawo - może je uwzględnić na korzyść sprawcy.

Obywatela polskiego, który popełnił przestępstwo za granicą i powrócił do kraju, nie wydaje się władzom obcego państwa. To samo dotyczy cudzoziemców korzystających z prawa azylu.

109